Дикция – латын тілінен аударғанда, «айтылу» деген мағынаны білдіреді және тіл тазалығы, сөздің анық, дұрыс айтылуы деген мағынаға ие.
Дикция - белгілі бір сөздердің (және жалпы сөйлеу тілінің) айтылуының айқындылығы болса кейбір адамдарда «жаман дикция бар» деп айтады; бұл адамның дұрыс сөйлемейтінін (немесе оқитынын), сүрінетінін, анық сөйлемейтінін немесе кейбір әріптерді жұтып (айтатын), дөрекі сөйлескенде, ол ұсқынсыз сөйлейтіндігін білдіреді. Қоғамның жалпы нормаларына сәйкес адамның дыбыстарды дұрыс айту қабілетін анықтайтын нәрсе. Егер адам сөйлеу сөздерін (дыбыстарды) анық, әдемі айтса, онда біз бұл адамның жақсы дикциясы бар деп сенімді түрде айта аламыз.
Сөздердің, сөз тіркестерінің, әріптердің, интонацияның айқын айтылуы. Мұның бәрі сөйлейтін тілдің ережелеріне сәйкес болуы керек. Телекөрермендер мен радиоқұжаттарға арналған дикция әсіресе маңызды. Радионы тыңдаған немесе телешоуды қарайтын адам, баяндамашы айтқан нәрсені нақты тыңдай білуі керек. Адамның сөйлеу дыбыстарын қоғамның жалпы нормалары қабылдағанынша дұрыс қабілеттерін анықтайтын ұғым. Мұндай адамдар туралы айта алмау үшін сізге дыбыстарды екпінсіз және еш ойланбастан анық айту керек.
Анық, таза сөйлеу дәрежесіне жету «артикуляцияның», яғни дыбысталу мүшелерінің қызметіне байланысты. Оған: ерін, тіс, иек, жақ, тіл жаттығуларын жасау арқылы кемшіліктерін жоюға болады. Сөз техникасы – дикция, орфоэпия, дем. Орфоэпия – грек тілінде «әдеби тілді бұрмаламай, дұрыс сөйлей білу» деген сөз.
Сөздердің жазылуы мен айтылуы бірдей бола бермейді. Сөйлеу кезінде немесе дауыстап оқу кезінде сөздер бір-бірімен үндесіп, үйлесіп жатады. Сол үйлесімділік үшін кейбір сөздердің бір-екі дыбысын сындыруға, өзгертіп айтуға тура келеді. Мұндай үйлесімділік – тілдің ғасырлар бойғы қалыптасқан табиғи қасиеті. Дыбыс жүйесінің табиғатын, дыбыстардың бір-біріне әсер ету заңдылықтарын жете білу – сауатты сөйлеудің кепілі. Демді алу, яғни тыныс алу – дыбыстың күш-қуаты, күре тамыры, сөздің тірегі. Сондықтан, сөзге қатысты мамандар демді кәсіби түрде меңгеруі, дауыстың сүйкімді, құлаққа жағымды естілуі, ырғағы – дұрыс тыныс алу заңдылықтарына байланысты. Актерлардың, дикторлардың дауыс және сөйлеу аппараттарын жаттықтырып тәрбиелеуде, ұзақ жылдар бойы қызмет етуін сақтап қалуда тыныс, яғни дем жүйесінің атқаратын жұмысы, қаншалықты қажет екендігі белгілі.
Дикцияны қалыптастыру үшін не істеу керек? Практикалық психология университетінде бұған арнайы жаттығулар бар. Студенттер бұл жаттығуларды жыл бойына қайталайды және 2 күн арнайы тренинг өткізіледі.
Дикцияны жақсарту үшін қалам тістеп сөйлеу, Жаңылтпаштармен жаттығу, өз дауысыңды тыңдау және әр түрлі жаттығуларды амалдарын орындауға болады.
Қалам тістеп сөйлеу, Алдымен – қыздырыну. Кез келген қаламды қатты тістеп тұрып сөз немесе сөз тіркестерін 10-15 рет қайталау қажет. Сосын қаламды алып, сол сөздерді тағы қайталаңыз. Айырмашылықты бірден сезінесіз. Жақ, тіл, ерін босаған соң анығырақ сөйлей бастайсыз.
Бұдан кейін жаңа сөздермен жаттығыңыз. Бұл үшін кез келген мәтін немесе өлең жолдарын алуға болады.
Мұндай жаттығуды артикуляцияны жақсарту үшін жасайды және 2-3 минут арнасаңыз жеткілікті.
Енді негізгі кезеңге өтеміз.
Жаңылтпаштармен жаттығу. Жаңылтпаштарды дұрыс айтып үйрену керек. Алдымен жай жылдамдықпен айтып шығыңыз. Барлық дыбыстар мен әріптерді анық дыбыстаңыз. Әрі қалай жылдамдық қосыңыз. Барлығын дұрыс айтқан соң қиынырақ жаңылтпаштарға ауысыңыз. Жаттығуды ауырлатудың бір жолы – ауызға жаңғақ салып жаңылтпаш айту. «Карнавал» фильмінің әртісі дәл осы тәсілмен жаттыққан. Бұл жаттығу үшін кез келген сізге түсінікті тілдегі жаңылтпаштарды таңдауыңызға болады.
Өзіңізді тыңдаңыз.Барлық адамдар өз дауыстарын бейне немесе дыбыс жазбаларынан тыңдаған соң оны жақсартқысы келеді. Өз дыбысыңызды тексеріп, бақылауда ұстау үшін дыбыс жазу құралдарын қолданыңыз. Деміңіз ең ұзақ сөйлемді айтуға жету үшін диафрагманы жаттықтырыңыз. Бұл үшін демді алу және шығару барысында дауысты дыбысты деміңіз таусылғанша созып айтыңыз. Дауысты дыбысты 25 секундқа созып айту сізге қиындық тудырмаған кезде дауысыңызды жоғарылата түсіңіз. Тағы бір әдіс – шар үрлеу.
Татьяна Струнинаның жаттығулары. Бұл жаттығуларды асықпай, барлық әріптерді дұрыс дыбыстап орындау қажет:
Би-би-би-б; бэ-бэ-бэ-б; ба-ба-ба-б; бо-бо-бо-б; бу-бу-бу-б; бы-бы-бы-б.
Ди-ди-ди-д; дэ-дэ-дэ-д; да-да-да-д; до-до-до-д; ду-ду-ду-д; ды-ды-ды-д.
Бги-пки; бгэ-пкэ; бга-бка; бго-бко; бгу-бку; бгы-бкы;
Пки-бги; пкэ-бгэ; пка-бга; пко-бко; пку-бгу; пкы-бгы;
Фстри-вздри; фстрэ-вздрэ; фстра-вздра; фстро-взтро; фстру-вздру; фстры-вздри.
Қорытындылай келе, дикция – бұл сөзді анық әрі дұрыс айту; фонем мен морфем, сөз бен тірестерді өзгелерге түсінікті жеткізу. Жақсы дикция кекештену, әріп немесе сөзді дұрыс айтпау секілді кемшіліктерсіз болады. Дикцияның дұрыс болуы барлық адам үшін маңызды. Себебі, келіссөздер жүргізу, әңгіме-дүкен құрған кезде сіздің сөзіңіздің өтімді болуы тікелей дикцияға байланысты.
