Балалар денсаулығы мен амандығы – отбасының, мемлекеттің және бүкіл қоғамның басты байлығы. Болашақ жастар еліміздің өркендеп, дамуының деңгейі. Алайда, қоғамда психологиялық ахауы бар балалар күн санап артып келеді. Осындай психологиялық бұзылыстардан туындап жатқан мәселенің бірі – аутизм дерті.
1943 жылы доктор Л. Канннер алғаш рет бала аутизмін психикалық дамудың жеке бұзылысы ретінде ерекшеледі. Ол бала дамуындағы ауытқушылықтың ерекше түрін сипаттап, оны ерте жастағы бала аутизмі деп атады. Қазір оны Каннер синдромы деп те атаймыз.
Бала аутизмін айналасындағы адамдармен эмоциялық қарым- қатынасты орнатудағы үлкен қиындықтардын, тәртіптің қайталанатын, біртекті түрлерін үнемі қайталай беруге талпынуынан, белгілі бір объектілермен іс- әрекеттерге қатты берілуінен, сөйлеу тілін меңгеру мүмкіндігінің сақталғанымен, сөйлеу тілінің болмауы (мутизм) немесе сөйлеу тілінің адамдармен қатынаста пайдаланбауынан, басқа салаларда танымдық қабілеттерінің жақсы болуынан байқаймыз.
Бала аутизмі- бұл сан қырлы ауытқуларға жататын, психологиялық дамудың өзіндік ерекшеліктері бар бұзылысы.
Балалар арасындағы аутизм спектерінің бұзылуының ерекше белгісі бұл – көз байланысының болмауы, адамның бетіне қызығушылықпен қарамауы, қараған күнде де олардың көқарасы адам бетіне қарамай жанай өтуі.
"Көз байланысы" термині ХХ ғасырдың 60-жылдарында Батыс елдерінде пайда болды. Ол екі адамның бір-бірінің көзіне қарайтын әлеуметтік байланыс үшін үлкен маңызы бар жағдайды сипаттайды. Көз байланысы қоғамдағы қарым-қатынас үшін маңызды деп саналады, вербалды емес қарым-қатынастың бұл түріне үлкен мән беріледі.
Аутистік спектр бұзылысы бар балалар неге көз байланысын орнатудан қашады?
Аутизммен ауыратын адамдардың көз байланысын орнатпауының екі негізгі себебі бар.
- Біріншісі, сенсорлық қабылдаудың бұзылуымен немесе сенсорлық жүктемемен
байланысты. Адамның бет-әлпеті өте күрделі объект. Онда үнемі эмоциямен байланысты өзгерістер болып тұрады. Аутист емес адамдар әңгімелесушілердің жүздері мен көздерінен қуаныш, қайғы немесе көңілсіздік туралы есеп беретін осы кішкентай өзгерістер мен жаңа сигналдарды іздеуде үнемі қарайды. Қалыпты адамдар өте тез пайда болатын барлық вербалды емес кеңестерді үнемі іздейді.
Барлық осы визуалды ақпаратты қабылдау, оны өңдеу және түсіну үшін мидың дайындығы мен қабілеті қажет.Беттің барлық бөліктерінен эмоциялар мен ойлардың көптігін жеткізетін адамның көзі. Аутизм және сенсорлық қабылдау бұзылулары бар адамдар үшін бұл ақпараттың бәрі артық, ол миға шамадан тыс қысым жасайды. Басқа адаммен көз байланысын жасау аутист балалар үшін қатты жарық шамға қарағандай көзге үлкен күш түсіреді және өзән – өзі ұстауында қиындықтар туындатады. Аутизммен ауыратын адамдар үшін көздің тікелей байланысы оларды ауыртады, шатастырады және өте күшті ынталандыру ретінде әрекет етеді, миды ауырлатады .
- Аутизмі бар адамдарға көз байланысын сақтау қиынға соғуының екінші себебі-мұндай
адамдардың миы мүлдем басқа интеллектуалды потенциалға және ақпаратты өңдеу қабілетіне ие. Егер көздің контактісі физикалық тұрғыдан қалыпты болса және сенсорлық жүйені ауырлатпаса да, аутист адамдарға ақпаратты өңдеу және көздің байланысын сақтау қиынға соғады.
Бір уақытта ойлау және тыңдау аутистер үшін қиын. Егер аутист әңгімелесушінің бет-әлпетін бақылау үшін қосымша алаңдаса, ол өзіне айтылған сөздерден ештеңе түсінбейді. Аутистік бұзылысы бар балалар үшін көзге тіке қарамау мидың шамадан тыс жүктемесін алып тастауға, басқа адамдардың сөздерін жақсы естуге және оған не айтылғанын түсінуге мүмкіндік береді.
Аутизмі бар баланы көз байланысын орнатуғауға қалай үйретуге болады?
Аутизмі бар балаларды көз байланысын орнатуға мәжбүрлеу тек стресс пен мазасыздықты тудырады, баланы бетті ақпарат көзі ретінде пайдалануға үйрету әлдеқайда маңызды.Егер сіз аутизмі бар балада қатты алаңдаушылық туғызғыңыз келсе, онда ең жақсы әдіс — "менің көзіме қара"деп айту. Көптеген жағдайларда, аутист бала сіздің айтқаныңызды тыңдауға тырысқанда, сіздің көзіңізге қарау талабы алаңдатады және баланың сіздің сөздеріңізді тыңдау қабілетіне кедергі келтіреді. Бұл үш себепке байланысты болады:
1.Аутизмі бар балаларда есту қабілетінің бұзылуы жиі кездеседі. Зерттеулер көрсеткендей, аутизмі бар адамдар басқа адамдарға қараған кезде, олар көбінесе көзге емес, аузына қарайды. Өйткені аузына қарап, басқа адамның айтқанын түсіну оңайырақ.
2.Аутизмі бар кейбір балалар перифериялық көру арқылы жақсы көрінеді. Олар үшін бір нәрсеге тікелей қарау тым қарқынды деп қабылданады, сондықтан олардың орнына перифериялық көру қабілеті қолданылады. Нәтижесінде, мұндай балалар сізге қараған кезде, олар басқа жаққа қарайтын сияқты болып тұрады.
3.Аутизммен ауыратын көптеген ересектер басқа адамның көзіне тіке қараған кезде олар тым қарқынды ынталандырудан зардап шегетінін айтқан. Көзге тіке қарау олар үшін тым қорқынышты және ыңғайсыз.
Осылайша, егер сіз баланы сізге тікелей қарауға мәжбүрлесеңіз, оған сіздің сөйлеуіңізді жақсы түсінуге кедергі келтіресіз , сіз өзара түсінуді нашарлатасыз. Бала шамадан тыс жүктеме сезіне бастайды және сізден алшақтайды. Аутизмі бар балалар басқа адамдарға мәжбүрлеп қаратудың орнына жанама түрде шақырған кезде жиі қарайды. Төменде балаңызға сізге жиі қарауға көмектесетін кеңестер берілген:
1. Баламен сөйлескен кезде, оның алдында тұрып, бетіңізді оның көз деңгейінде ұстауға тырысыңыз. Егер сіздің бетіңіз визуалды өріске түссе, онда ол көбірек назар аударады.
2.Сөйлегенде, аз сөз айтыңыз және вербалды емес қарым-қатынас әдістерін қолданыңыз. Сөйлеген кезде дауысыңызды бәсеңдетіп, жанды эмоцияны және мимиканы пайдаланыңыз. Бала қажетті ақпаратты алу үшін еріксіз сіздің бет-әлпетіңізге назар аударуы керек. "Иә "және" жоқ "дегеннің орнына басыңызды қатты шайқаңыз немесе ары- бері сілтеңіз, көзқарасыңызбен қажетті затты көрсетіңіз және басқа вербальды емес кеңестерді қолданыңыз. Баламен бірге ойнайтын әртүрлі қызықты ойындармен жаттығулар ойлап табыңыз және балаға негізгі ақпарат шамадан тыс вербалды емес қарым-қатынас арқылы ұсынылсын, ал сөздер көмекші рөл атқарсын. Жанданған және жарқын бет әлпеті бетке назар аудартады.
3.Бала сіздің вербалды емес қарым-қатынасыңызды бақылауды тоқтатқан кезде, неге үндемегеніңізді білу үшін бала сізге қайта қарағанша кідіріңіз. Баланы шыдамды және тұрақты үзілістер арқылы бет-әлпетіңізді бақылауға шақырыңыз.
Сондықтан баланы сіздің бетіңізден қосымша ақпарат іздеуге үйретіңіз, көз байланысын орнатуға мәжбүрлемеңіз. Ешқашан мәжбүрлемеңіз. Жасөспірімдер мен жастар көбінесе контактіні өз қалауы бойынша ұстап тұру мүмкіндігі болған кезде (және олар оны мәжбүрлеуді тоқтатқан кезде) көзімен бағалауды үйренеді. Аутизммен ауыратын адамдардың көпшілігіне қашан және не істеу керектігі туралы нақты ережелер қажет. Көз контактісі туралы жақсы ереже - онымен сөйлеспес бұрын көзіне тура қысқа қараңыз, содан кейін әңгіме кезегі аяқталған кезде оның көзіне тағы бір рет қараңыз. Диалогта кезегіңіз келген сайын, қысқа уақытқа баланың көзіне қараңыз, содан кейін бәрін айтқан кезде тағы бір рет қараңыз. Бұл ереже көз байланысын орнатуға үйретуде өте тиімді. Көзді байланыстыруды үйренудің тағы бір стратегиясы — сөйлесу кезінде үнемі көздің үстіне (маңдайына) немесе көздің астына қарау, бірақ тікелей көзге қарамау. Бұл әдіс бірте - бірте көзге тіке қарауға үйретеді. Көз байланысын орнатуға арналған жұмысқа мысал:
Бала қызығушылығына қарай ойыншықтармен ойнау. Бастапқыда бала қызығушылық танытатын ойыншықтарды сұрауға үйренеді. Мысалы, сабын көпіршіктерінің құмырасын баланың қолы жетпейтін, бірақ көрінетін биіктікке қоюға болады. Ол көпіршіктерге жақындап, оларға қараған кезде, нұсқаушы оған "көпіршіктер"сөзін айтуға кеңес береді. Бұл кезде нұсқаушы көпіршіктерді шығарады. Кеңестер баланың тәуелсіз реакциясына дейін біртіндеп азаяды. Содан кейін нұсқаушы баланы бірінші рет сабын көпіршіктері туралы сұрағанда елемей бастайды. Ол өз өтінішімен жүгінген кезде балаға қарамауы өте маңызды. Баланы нұсқаушының назарын өтінішті қайталау арқылы тартуға үйретеді. Бала өтінішті қайталағанда, нұсқаушы баланың көзқарасын айтарлықтай және тиімді аударады және былай дейді: "Бұл, көпіршіктер!"содан кейін оларды қолына алады. Тағы да, кеңестер баланың тәуелсіз реакциясына дейін біртіндеп азаяды. Әрі қарай, нұсқаушы сұрау қайталанған кезде де баланы елемейді (оның сұрауына жауап бермейді және оған қарамайды). Балаға нұсқаушының назарын аудару, оны иығынан түртуге үйретіледі, содан кейін нұсқаушы балаға тағы да назар аударады және эмоционалды түрде қарайды, ол "көпіршіктер" дейді және нұсқаушы оларды қолына алады. Кеңестер азаяды және нұсқаушы баладан көбірек қашықтыққа кетеді, ол нұсқаушыға өздігінен жақындағанша, оны иығынан түртіп, бала өз бетінше көпіршіктер сұрайды. Соңында, балаға нұсқаушының назарын аударту үшін оның көзіне қарауға үйретеді. Бұрынғыдай, нұсқаушы бастапқы сұранысты елемейді. Бала нұсқаушыға жақындағанда және оны иығынан түрткенде (мысалы, артқы жағынан), оған нұсқаушыны айналып өтіп, оның бетіне қарсы тұруға физикалық кеңес беріледі. Осы сәттен бастап баланың мінез-құлқы жай ғана иыққа ілінбейтін етіп қалыптасады: ол артқы жағынан емес, оның алдында тұрып, оның көзіне қарауға тырысып, нұсқаушымен көзге байланысына түсуге тырысуы керек.
Егер сіз өзіңіздің қатысуыңызда баланың өзінің қауіпсіздігін, қабылдауын және өз құзыреттілігін сезінуін қаласаңыз, онда көзге және кез-келген басқа әлеуметтік қарым-қатынасқа қол жеткізу үшін , "мәжбүрлеудің" қажеті жоқ. Ақпаратпен бөлісу, сөйлесуге шақыру, қарым-қатынас құру және сіз өзара қарым-қатынасқа қол жеткізесіз!
"Менімен жұмыс жасаңыз, құрметтеңіз және маған сеніңіз, Менде сізге дәл солай жауап беремін! Егер сіз мені мәжбүрлесеңіз, онда сіз менің назарымды жоғалтасыз!»- аутистік бұзылысы бар балалармен жұмыс жасаудың басты ережесі осы.
