Абстракт
This article summarizes the results of a study of geography teachers conducted by in seventh grade based on CLIL. The article explains how the work, about mistakes made during work, about the work done on their restoration and the results of work. For classroom exploration, detailed joint work of each teacher to achieve this result. When joint planning, the teachers composed assignments and exercises, from simple level to complex, methods were used to help students develop listening, speaking, writing and reading skills. The article reflects the results of the work of teachers, which are that students of the Russian class, studying the subject of geography in the Kazakh language, show good results. Research team members cited the work of prominent authors. The collaboration was successful.
CLIL – пəн мен тілдің кіріктірілуін қамтамасыз ететін əдіс, яғни метапəндік байланыстарды қамтамасыз ететін, оқушылардың тілдік құзыретін дамытатын əдістердің бірі. Назарбаев Зияткерлік мектептерінде география мен Қазақстан тарихы барлық сыныптарда оқу тіліне қарамастан, қазақ тілінде оқытылады. Сабақтарда CLIL бойынша оқушы да, мұғалім де пəннің оқыту тілін жақсы меңгеруі тиіс. Ал оқушылар сол тілде пəнді түсініп, сол пəнге байланысты сұрақтарға жауап беріп, талдап, өз пікірін айта алуы керек.
Қазақстан Республикасының тұңғыш президенті, елбасы Н. Ə. Назарбаевтың «Қазақстан -2050» стратегиялық Жолдауында айтылған: «Қазақстанды бүкіл əлемде халқы үш тілді қолданатын жоғары білімді ел ретінде қабылдау керек, қазақ тілі - мемлекеттік тіл, орыс тілі - ұлтаралық қатынас тілі, ағылшын тілі - əлемдік экономикаға енуде интеграциялануға қолайлы тіл» [1].
Халықаралық тəжірибе көрсеткендей, пəндерді екінші немесе үшінші тіл арқылы оқитын оқушылар: жан-жақты, жауапкершілігі жоғары, креативті, тек бір (ана тілінде немесе екінші тілде! Тілде оқитын оқушыларға қарағанда үлгерімі жоғары болады. Тілдерді академиялық деңгейде ойдағыдай меңгереді, ол қосымша ақпаратқа қолжетімділікті кеңейтуге, дамудың жаңа перспективаларына, басқа да мəдениеттерді терең түсінуге ықпал етеді. Мектеп мұғалімдері мен оқушыларының басты мақсаты – көп тілді меңгерген мəдениетті тұлғаны дамыту. Сондықтан біз мектептегі зерттеу барысында орыс сыныбында оқитын оқушылардың география пəнін қазақ тілінде оқыту арқылы тілдік дағдымен қатар пəндік білімді қалыптастыруға бағытталған GLIL əдісінің түрлі тəсілдерін зерттеп, оң-жəне теріс жақтарын бағаладық.
CLIL-ді енгізу 4 "С" əдістемесін ескеру қажет екенін көрсетті: Content – (мазмұны) - білім, білік, пəндік саладағы дағдылар.
Communication (қарым – қатынас) - оқыту кезінде шет тілін қолдану, бұл ретте оны қолдануға баса назару.
Cognition (ойлау қабілеті) - жалпы түсінік қалыптастыратын танымдық жəне ойлау қабілетін дамыту (нақты немесе дерексіз).
Сulturе – (мəдениеттанулық білім) - мəдениеттің бір бөлігі ретінде өзін ұсыну, сонымен қатар балама мəдениеттердің өмір сүруін ұғыну [2]. Сонымен қатар, əрбір сабақта дағдылардың барлық түрлері: тыңдалым, оқылым, сөйлеу, жазылым қолданылуы тиіс.
Тыңдалым
- тілді оқытуда сөйлеу дағдысын дамытатын маңызды түрлердің бірі. Оқылым - сөйлеу дамытатын негізгі түр, оқуға арналған материалдардың мəні бар, мағыналы болуы тиіс.
Сөйлеу – сөйлеу тілінің анық, нақты, қарапайым жəне жеңіл жеткізе алуына көңіл бөлу керек, бұл ретте грамматикаға аса көңіл бөлінбейді. Жазылым - лексикалық жəне грамматикалық дағдыларды дамытуға көңіл бөлінеді.
Осы тұжырымдарды басшылыққа ала отырып, біз 7-сыныптарда сабақты жоспарлау үшін, мынадай негізгі міндеттер қойдық:
- əр сабақты жоспарлауда жəне жүргізуде 4 "С" əдістемесін ескеру;
- сабақтың нақты құрылған мақсаты, оқыту нəтижесі, əдістемесі, бағалау критерийі жəне рефлексия болу керек;
- əрқайсымыз жеке жəне бір-біріміздің сабағымызға бақылау парағының көмегімен үнемі талдау жасап отыру;
- сабақ барысында жүргізілетін қалыптастырушы бағалауға ақпараттар, мəтіндер, суреттер, бейнефильмдердің т. б. сапасы жоғары болуына баса назар аудару.
Алғашқы зерттеуіміз шынайы болуы үшін, триангуляция əдісін қолдандық, яғни сандық əдіспен бірге сапалық əдістерді де жүргіздік, мектептің үштігі ата-ана, мұғалім, оқушылардың барлығынан болмаса да, кейбірінен сұхбат жүргіздік.
Жеке оқушылармен сұхбаттасу кезінде қойылған сұрақтарға мысалдар келтірсек: №1 оқушы «географияны қазақ тілінде оқу мен үшін алғашқы уақытта өте қиын болды, себебі мен қазақша түсінбеймін, мысалы көлемі үдкен мəтіндер, термин сөздер, маған түсінуге қиын, болашақта географияны қазақша оқу өте қажет деп ойлаймын, сондықтан да сабақта топтық жұмыстар болса жəне орысшаға аударып отырса, сондай-ақ түрлі ойындар арқылы оқыса жақсы болар еді», №2 оқушы «географияны қазақ тілінде оқу мен үшін соншалықты қиындыққа түспеді, себебі мен сөздікті қолдандым жəне қазақшаны жақсы түсінем, бірақ қиын болғаны, сөйлемдер құрастыруда жəне оны жазуда, мəтінді оқуда, уақыттың аздығы, үлгере алмаймыз, жұптасып, немесе топтасып оқыған ұнайды, географияны қазақша оқу керек, себебі, біз қазақ тілін ғана қазақша оқыдық, ол бізге қазақша үйренуге өте аз, сондықтан географияны да, тағы да тарихты қазақша оқу мен үшін жақсы. сабақта түрлі əдістерді қолдансақ, ойын түрінде болса жақсы өтеді» жауап берді.
Кураторымен осы жайында сұхбаттасқан кезде алынған жауап: «оқушыларының пəнге деген қызығушылығы байқалады, бірақ ішкі жиынтық бағалауларда оқушылардың төмен ұпай алуы, сол үшін оқушыларды сабақта көбірек жазуға жəне сөйлетуге уақыт бөлу керек жəне оқушыларды қазақша білетін мен білмейтін баланы жұптастырып отырғызып, жұмыс жасату керек». Ата –аналармен алынған сұхбаттың жалпы қорытынды жауабы: «географияны қазақша оқу балама өте қиын, мен үйде оған көмек бере алмаймын, себебі өзім қазақша түсінбеймін, сондықтан репетитор алдым, қазақша кітаптар алдым, дегенмен олардың пайдасы шамалы, балар үнемі орысша сөйлейді орысша ойлайды, ол географияны жақсы көреді, бірақ түсінбегендіктен, мазмұнын жоғалтып алады деп қорқамын, болашақта бір жағынан қазақша болғанын қолдаймын, себебі қазақ тіліне қолдау көрсету, болашақтың қамы, екінші жағынан болашақта мамандығымыз осы пəнмен байланысты болғандықтан, пəннің мазмұнын білмей қалады ма деген қорқыныш та бар» Сыныптардың жеке қабілеттерін білу үшін психологпен кездесіп, оқушылардың жеке қабілеттерін анықтау үшін кеңес алуды жөн көрдік.
Мектеп психологы сыныптардан жалпы Ховард Гарднердің проблемаларды шешуге немесе нақты мəдени сипаттамалармен, əлеуметтік ортамен шартталған өнімдерді жасау қабілетіне арналған «Жеке интеллектуалдық қабілеттер» сауалнамасын жасауды ұсынды. Бұл сауалнаманың қорытындысында біз оқушы бойында қандай қабілет болатынын жəне қай бағытта жұмыс жасайтынымыз белгілі болады.
1. Сауалнамаға 7E, 7D, 7F сыныптары толық қатысты. Алғашқы қыркүйек айында алынған сауалнаманың қорытындысы төмендегідей болды. 7E 7D 7F Барлық оқушы саны 24 24 24 Ауызша барлау (сыныпта қазақша түсінетін, сөйлей алатын оқушы саны) 11 9 7 Музыкалық интеллект (мұғалімнің сөйлеу тембрына байланысты сабақты қабылдай алуы) (1сан – мұғалім өте сабырлы, нақты жəне қарапайым тілде жұмысқа бағдар береді; 2сан – мұғалім жылдам, географиялық-академиялық тілмен жұмысқа бағдар береді). 17 / 8 15 / 7 16 / 4 Логикалық-математикалық (есеп шығаруға, логикалық тапсырмаларды шешуге, тез, нақты жауапты тапсырмаларды орындауға бейімділік) 22 21 21 Кеңістіктік интеллект (мəтінді не бейнекөріністі көріп, түсініп, ойын сызба 14 17 15 түрінде жеткізе алу қабілеті, кескін картада барлық талаптарды ескере отырып, жұмыс жасай алуы) Дене-кинестетикалық интеллект (макет жасау не тəжірибелік жұмыстар кезінде географиялық құралдармен жұмыс жасай алуы) 20 19 22 Адамдар арасындағы интеллект (өзінің жеке қабілетін білу жəне оны қабылдай алуы) 7 8 5 Адамдар арасындағы интеллект-2 (қасындағы оқушылардың жеке қабілеттерін анықтай алуы жəне топта, жұпта жұмыс жасаған кезде оның жұмыс нəтижесін бағалай алуы) 13 16 10 Қажетті мəліметтермен қаруланған соң, оқушылармен жұмыс жасауға кірістік, Өзімізге оқушыларды қалай үйретеміз деп қойған оқу мақсаты мен міндеттерімізді ескере отырып, сабақта дағдыларды (тыңдалым, оқылым, сөйлеу, жазылым) бірдей қалыптастыру үшін, 3 мұғалім əртүрлі əдістерді електен өткіздік. Мысалы, сөйлеу дағдысын дамыту үшін Салтанат Какимовна CLIL дің бірнеше əдісін сабақ барысында жүргізіп көруімізді ұсынды. 8-сынып (орыс) оқушыларының арасында өте жақсы нəтиже берген: «Ілгек сұрақтар» (Петля вопросов), «Сыртқы жəне ішкі шеңбер» əдістері. Біздің бұл əдістердегі роліміз бақылаушы қызметі болды. Оқушылардың сұрақ құрылымдарын қарап, оларға түзетулер енгіздік, жауаптарының нақты болуын қадағаладық, альтернативті жауаптардың мүмкін болатындығына көздерін жеткіздік. Осы 2 əдіс біздің оқушылардың сөйлеу дағдыcын қалай көтергенін төмендегі кестеден жəне графиктен көруге болады: 7 E 7 D 7 F тыңдалым сөйлеу тыңдалым сөйлеу тыңдалым сөйлеу Жыл басы 15% 10% 16% 9% 12% 7% Жыл аяғы 42% 61% 37% 65% 44% 59% Сальдо +27% +51% +21% +56% +32% +52% Жазылым дағдысын қалыптастыру- пəнді екінші тілде оқытылатын басқа пəндер үшін де маңызды. Географиядан сыртқы жиынтық бағалау жұмысы қазақ тілінде өтеді. Егер оқушыда 7- сыныптан бастап жазылым дағдысы қалыптаспаса, жоғары сыныптарда өте үлкен кедергі болатыны сөзсіз. Сондықтан жазылым дағдыларын қалыптастыруда Марал Турмысовна бірнеше əдіс-тəсілдерді електен өткізді. Соның ішінде «Гамбургер» əдісін қолдану оқушылар үшін жазылымда басты орындауға қажет қағиданы есте сақтауға қолайлы болды. 7 E 7 D 7 F сөз қоры жазылым сөз қоры жазылым сөз қоры жазылым Жыл басы Оқылым дағдысын жеке дамыту мүмкін емес, ол басқа дағдылармен қатар дамиды. Тек оқушылар тапсырмаларды дұрыс оқи алмаса немесе берілген мəтінді оқыған кезде сөздерді дұрыс, нақты оқымаса не сөздерді түсінбесе, онда нақты жауап алу мүмкін емес. Сондықтан осы дағдыны дамытуда Гүлжан Абеновна бірнеше əдіс – тəсілдерді қолданып, тиімді əдістерді нақтылады. Соның бірі жəне қолдану барысында нəтиже берген тəсіл - «Түртіп алу» əдісі. Бұл əдіс - белсенді оқытуда оқушының өзін-өзі бағалауына мүмкіндік ұсынатын тиімді стратегия. v + - ? «v» - оқушыға таныс сөздер, «+» - бұрын кездестірмеген жаңа сөздер, « - » - сөздер осы мəтінге дұрыс қолданылмаған, «?» - сөздерді түсінеді, бірақ қолдану аумағын білгісі келеді.
Оқу жылының басында қысқа мəтінмен жұмыс жасаған оқушылар, біртіндеп орта жəне ортадан жоғары мəтіндермен жұмыс жасай алатын дəрежеге жетті. Əрине барлық оқушыда қысқа мəтіндермен жұмыс жасау жақсы қалыптасқанымен, орта жəне ортадан жоғары мəтіндермен жұмыс жасау сыныптардың 30-40 пайызына жуығында əлі де қиындық туғызады. 2-жарты жылдықтан бастап, оқушыларда негізгі дағдыларды қалыптастыру оң нəтиже бере бастағаннан кейін, сабақ барысында қолданылатын стратегияларға оқушылардың жеке интеллектуалдық қабілеттерін (Х. Гарднер зерттеуі бойынша алған сауалнама нəтижесі) дамыту қоса алынды. 7-сыныптардың жас ерекшеліктері, негізгі дағдылар жəне жеке интеллектуалды қабілеттерін дамытуды ұштастыруға мүмкіндік берген - «7 мешін» стратегиясы. Əр мешіннің мақсатын орындаған оқушылардың жұмыстарынан 4 дағды мен өздерінің жеке даму интеллектуалдық қабілеттерінің қаншалықты дамығанын айқын көруге болады. Сабақтың тақырыбы: «Халық саны, анықтау əдістері».
1- мешін: ОҚУ - оқуға берілген қысқа уақытта оқушылар мəтінді қаншалықты түсінгенін келесі мешіннің мақсатындағы жұмыстан көруге болады, себебі
2- мешін: МАҢЫЗДЫЛЫҚТЫ АЖЫРАТУ, түсінбеген сөздердің мағынасын таба алды. Мəтінді толық түсінгенін,
3- мешін: ГРАФИК САЛУ, ЕСЕПТЕР ШЫҒАРУ кезінде көрініс тапты. Сабақты əрі қарай терең түсіну үшін, оқушылар берілген сілтемелерден осы мəтінге ұқсас, бірақ көлемі үлкен мəтіндермен таныса алды:
4- мешін: САЛЫСТЫРУ ЖƏНЕ ДƏЛЕЛДЕУ. Шығармашылықпен жұмыс жасау үшін, тақырыпқа байланысты бейнефильм көрсетілді:
5- мешін: ТЕРЕҢ БІЛІМ. Соның нəтижесінде оқушылар постер, презентация, басқа көрнекіліктер жасау арқылы өз жұмыстарын қорғады:
6- мешін: ӨЗ ЖҰМЫСТАРЫН ҚОРҒАУ, СҰРАҚ-ЖАУАП, сұрақтарға жауап берді. Ал бірін-бірі бағалау
7- мешін: ƏДІЛ БАҒА, өздері қойған бағаға дəлел айту сабақтың қорытындысын жасауы оқушылардың жұмыс жасауын дұрыс жолға қоя білген мұғалім еңбегінің жемісі деуге болады. Осы сабақ барысында оқушының жасаған жұмысы арқылы жеке тұлғаның қабілеті, қай дағдыны толық меңгергені, кеңістік, жеке адамдық интеллектісі қаншалықты қалыптасқанын анықтауға толық мүмкіндік болды.
Оқушының жеке, жұпта, топта қалай жұмыс жасағаны өздері қойған баға арқылы анықталды жəне баға осы уақытқа дейін жасалған психолог зерттеуімен сəйкес келді, ал дағдылардың жыл басымен салыстырғанда үлкен нəтижеге жеткені нақты көрінді.
GLILдің тиімділігі неде? GLILдің тиімділігі ең алдымен пəн мен тілдің кіріктіріп оқытылуы, оқушыны оқуға үйрету, яғни тілді өздігінен меңгеруіне бағыт беру, оқушылар бір-бірімен қарым-қатынасқа түсе отырып, өзара оқуға, бір-біріне көмек беруге ұмтылды, еш бір оқушы тасада қалмады, яғни инклюзивті оқытуға бет бұрылды.
Сабақ барысында қолданылған əдіс-тəсілдер, стратегиялар нəтижесінде CLIL əдісінің оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай əртүрлі уақытта іске асырылатын 5 негізгі аспектісінің бастапқы сатысы енгізілді.
1. Мəдени аспект – оқушыларда өзара сыйласым мен сөйлеу мəдениеті қалыптасты.
2. Əлеуметтік аспект – оқушыларда жұпқа, топқа бөлініп жұмыс жасау кезінде ешқандай кедергісіз бірігу іске асырылды.
3. Тілдік аспект – тілдік қордың көбеюі, жаңа сөздерді үйрену, түсіну, қолдана білу сабақ барысында айқын көрінді.
4. Пəндік аспект – пəн бойынша академиялық тілде сөйлеудің бастапқы кезеңі толық аяқталды деп айтуға болады.
5. Оқыту аспектісі – бұл үздіксіз үрдіс, жыл сайын жаңа əдістермен, стратегиялармен толықтырылып, жаңарып, өзгеріп отыратын үрдіс. Сондықтан, қорытындылай келе, біз, география пəнінің 3 мұғалімі, зерттеу жұмысын əрі қарай жалғастырамыз, əлі де осы əдістің басқа да тəсілдерін тəжірибемізде көреміз.
Мұғалім мамандығының табысқа жетудегі құпиясы- үздіксіз білім алу мен үздіксіз өсу, олай болса, бұл зерттеулер біздің кəсіби өсуіміз бен үздіксіз білім алуымызға əдбен көмектеседі, сондықтан біз зерттеудің жалғасы болатындығына сенімдіміз.
Пайдаланылған əдебиет:
1. Мұғалімдерге арналған нұсқаулықтар /І –ІІ-ІІІ деңгей/.
2. Alberta Teacher Association (2000). Action research Guide. [Іс-əрекеттегі зерттеу бойынша нұсқаулық].
3. Altrichter, H., P. Posch and B. Somekh (2007) Teachers Investigate Their Work. [Мұғалімдер өз жұмысын зерттейді] 2nd Edition. London: Routledge.
4. Carr, W. and Kemmis, S. (1986) Becoming Critical. Education, knowledge and action research, [Сындарлы болу. Оқыту, білім жəне іс-əрекеттегі зерттеу] Lewes: Falmer.
5. Carr, W. and Kemmis, S. (2009) ‘Educational Action Research: A Critical Approach’ [Педагогикалық іс-əрекеттегі зерттеу] In Noffke, S. & Somekh, B. (eds.) The Sage Handbook of Educational Action Research [Педагогикалық іс-əрекеттегі зерттеу бойынша Сейдж нұсқаулығы] London: Sage.
6. Cochran-Smith & Lytle, (2009) In Noffke, S. & Somekh, B. (eds.) The Sage Handbook of Educational Action Research [Педагогикалық іс-əрекеттегі зерттеу бойынша Сейдж нұсқаулығы] London: Sage.
7. «Назарбаев Зияткерлік мектептеріндегі пəн мен тілді кіріктіріп оқыту əдісін қолдану» Нұрақаева Л.Т., Дисюпов Б.А.
8. Elliott, J. (2009) Building educational theory through action research. [Іс-əрекеттегі зерттеу арқылы оқыту теориясын құру] In Noffke, S. & Somekh, B. (eds.) The Sage Handbook of Educational Action Research [Педагогикалық іс-əрекеттегі зерттеу бойынша Сейдж нұсқаулығы] London: Sage.
9. Elliott, J. (1991). Action research for educational change. [Оқытуға өзгеріс енгізуге арналған ісəрекеттегі зерттеу] Buckingham: Open University Press
10.https://www.kt.kz/kaz/state/kazakstan_prezidenti_alemdegi_en_damigan_30_eldin_katarina_kiru_t uzhirimdamasindagi_basimdiktardi_belgilep_berdi_1153583121.html
11.http://www.enchantedlearning.com/graphicorganizers/
12.https://www.eduplace.com/graphicorganizer/
