Аннотация. Мақалада Мария Монтессоридің білім беру әдісіне талдау жасалған. Қазақстандағы озық білім беруді ұйымдастырудың қазіргі жағдайында прогрессивті итальяндық мұғалімнің негізгі идеяларын қолданудың өзектілігі көрсетілген.
Түйінді сөздер: қосымша білім беру, білім беру әдісі, дидактикалық материалдар, дамытушы орта.
Қазіргі педагогика жаңа әлеуметтік-мәдени жағдайды, тұлғаны қалыптастыруға қойылатын заманауи талаптарды талдау тұрғысынан әлемдік және отандық ғылымның интеграциясын ескере отырып, тұлғаны тәрбиелеу, білім беру және дамыту мәселелерін қайта қарастырады. Қазіргі орыс білімін ізгілендіру және антропологизациялау, тәрбие мен білім берудің дамып келе жатқан парадигмасының өзектілігі, мұғалім мен оқушының субъективті қарым-қатынасы, оқу процесінің әр қатысушысын таңдау және өзін-өзі анықтау мүмкіндігін қамтамасыз ету шетелдік прогрессивті педагогиканың мұрасын қайта қарастыруға қолайлы жағдай жасады (С. Френе, М. Монтессори, Д. Дьюи, Р. Штейнер және т. б.).
Бұл гуманистік педагогикалық қозғалыста итальяндық мұғалім Мария Монтессори (1870-1952) ерекше орын алады. ЮНЕСКО шешімі бойынша М.Монтессори есімі ХХ ғасырдағы педагогикалық ойлау барысын анықтаған төрт адамнан тұратын педагогтар тізіміне енгізілді. Бүгінде бүкіл әлем бойынша Монтессори жүйесі бойынша жұмыс істейтін балабақшалар мен балаларды дамыту орталықтары жұмыс істейді. Ол өзінің еркін білім беру мен дамудың өзіндік теориясын технологиялық деңгейге жеткізіп, іс жүзінде сәтті жүзеге асыра алды.
Көп жылдар бойы ұмытылғаннан кейін отандық мұғалімдер М.Монтессоридің идеяларына қайта оралды. Антрополог, педагог – психолог, дәрігер және философ Мария Монтессоридің есімі қоғамның назарын өзіне аударады. М. Монтессоридің қызықты жаңалығы - дәстүрлі сынып-сабақ жүйесін жоюы және әр оқушының тәуелсіз, жеке жұмыс қарқыны және білімді игеруіне негізделген балаларды оқытудың жаңа, ерекше процесін құруы. Мария Монтессори осы ерекшеліктердің барлығын "даму ортасы" ұғымымен байланыстырады. Бұл ортада Монтессоридің барлық дидактикалық материалдары зоналық түрде бөлінеді: оның ішінде сезімнің дамуына жауап беретін сенсорлық аймақ; математикалық қабілеттердің дамуына арналған материалдар бар ; сөйлеуді дамытуға бағытталған, ғарыштық білім беру материалдары, оның орталық идеясы – адамды барлық алуан түрлілік пен күрделілікте тану; және практикалық өмірде жаттығуларға қажетті материалдар бар. Әр аймақтың ішінде материал қарапайымнан күрделіге дейін орналасқан. Әр материал белгілі бір күрделілік деңгейіне есептелген, бірақ бәрі бір-бірімен байланысты және біртұтас жүйені құрайды.
Монтессори материалдары - бұл баланың жеке дамуына сәйкес келетін өзін - өзі дамытуға итермелейтін педагогикалық білім беру және дамыту ортасының ажырамас бөлігі. Материалмен алғаш танысқан кезде мұғалім міндетті түрде онымен жұмыс үлгісі бар "презентация" өткізеді. Қажет болса, мұғалім келесі презентацияларды өткізе алады. Жаттығудың мәні - болашақта шынайы өмірдегі нақты бір жағдайда қолдануға болатын жұмыс алгоритмін игеру. Жаттығуды мұғалім де, баланың өзі де көрсете алады. Мұғалім бастаманы ынталандыруы және әртүрлі оқу бөлімдеріндегі тапсырмаларды орындау кезінде баланың идеяларын қолдауы керек.
Даму орталығындағы педагогикалық процесс келесі принциптер негізінде құрылады:
- таңдау еркіндігі іс жүзінде балаға іс-әрекетті өз бетінше таңдау, өзінің психикалық белсенділігін реттеу, іс-әрекеттің өзгеру сәттерін, оның ұзақтығын дербес анықтау құқығын беру арқылы жүзеге асырылады.
- Дидактикалық материалдың арнайы жиынтығының болуы. Дидактикалық орта толық көлемде ұсынылуы және таңдалған жас санатындағы балалардың қажеттіліктерін қанағаттандыруды қамтамасыз етуі керек. Материалдар балаларға еркін қол жетімді болуы керек, құрылыстың нақты логикасы болуы керек, Монтессори ортасының барлық жағдайларына сәйкес келуі керек.
- Бұл принцип баланың психикалық іс-әрекеттің барлық бағыттарында жан-жақты дамуын қамтамасыз етеді; материалдарға қойылған міндеттерді игерудің максималды тиімділігі; бір дидактикалық аймақта (мысалы, сенсорлық) жұмыс басқа аймақта (математикада) тиімді жұмыс істеуге барынша ықпал ететін Монтессори ортасын құрудың өзара енетін логикасы.
- Қателерді бақылау балаға қатені өз бетінше көруге және оны ересек адамның көмегінсіз түзетуге мүмкіндік береді, бұл саналы түрде өзін-өзі бағалауды қалыптастыруға, баланың танымдық белсенділігін, өзін-өзі бақылауды дамытуға ықпал етеді.
- Мұғалімнің арнайы дайындығы балаларға материалды мүмкіндігінше тез және тиімді игеруге мүмкіндік береді, мына дағдыларды кезең-кезеңмен игеруге мүмкіндік береді; қабылдау дәлдігін, зейінді дамыту; баланың жадын дамыту және үлгі бойынша жұмыс істеу мүмкіндігі; логиканы дамыту (әрбір келесі әрекетті алдыңғысыз орындау мүмкін болмаған кезде).
- Балалар-оқу үрдісінің белсенді қатысушылары. Бұл принцип балалар әртүрлі тақырыптар бойынша хабарламалар дайындайтын (іздейді, қажетті және қызықты ақпаратты таңдайды) және оларды өз жолдастарына айтатын мотивациялық ортаны құру болып табылады. Бұл баланың өзіне деген сенімділігін, тәуелсіздігін дамытуға мүмкіндік береді; өзін-өзі сезіну қажеттілігін қанағаттандыру; баланың танымдық белсенділігін, оқуға деген сүйіспеншілігін және сұрақтар қою және оларға жауап беру қабілетін дамыту, көпшілік алдында сөйлеу қорқынышының алдын алуға көмектеседі.
- Балалардың максималды түрде өз бетінше жұмыс жасауы олардың өзіне деген сенімділігін, шешімін арттырады.
- Бәсекеге қабілетті мотивтің болмауы өзіне қатысты дамудың ынталандыруларының бірі болып табылады: "Мен кеше" және "Мен бүгін", "мен басқамен салыстырғанда" емес, бұл позитивті өзін-өзі бағалауды, "мен" жағымды бейнесін, өзін-өзі қамтамасыз етуді, өзіне деген сенімділікті қалыптастыруға ықпал етеді.
Қазіргі уақытта бүкіл әлемде 20 000-нан астам мектеп туғаннан 18 жасқа дейінгі балалармен жұмыс жасауда Монтессори әдісін қолданады. Монтессори жүйесінің 100 жылдан астам уақыт ішінде бүкіл әлемдегі миллиондаған ата-аналар балаларына білім берудің осы тәсілін таңдады, мыңдаған мектептер құруға бастама жасады. Бұл өз кезегінде білім беру жүйесінде парадигманы өзгертуге тұрақты әлеуметтік сұраныс бар екенін білдіреді.
Бұл әдіс баланың оқуға деген өзіндік ынтасын дамытуға ықпал етеді, бұл әсіресе оқудың алғашқы кезеңдерінде өте маңызды. Сонымен қатар, ересек адамның баланың іс-әрекетіне араласуы минималды, ал ол оқитын ортасы арнайы дидактикалық материалдардың көмегімен ұйымдастырылған.Әдістеменің негізгі принциптері - бұл оқытудың жеке тәсілдерін жүзеге асыруға ықпал ететін максималды еркіндік пен минималды араласу.
М. Монтессоридің идеяларына сәйкес, ересек ортада өмір сүретін бала өзінің физикалық және рухани қажеттіліктеріне бейімделмеген әлемде өмір сүреді. Айналасындағы ересектер мен заттар баланың еркін басады, оларды бөтен ортаға бейімделуге мәжбүр етеді. Баланы ересектер әлеміне мәжбүрлеп бейімдеу баланың табиғатын бұрмалайды және оның жақсы қасиеттерін дамытуға мүмкіндік бермейді. Балаға адамгершілік және педагогикалық тұрғыдан дұрыс көзқарас-бұл баланың қажеттіліктеріне сәйкес келетін арнайы орта құру.
Мария Монтессоридің айтуынша, баланың рухани дамуы үшін оны сезінуге үйрету керек. Ол өзінің педагог ретіндегі дарынын, ең алдымен, балаларға моторика мен сенсориканы оқытуда, сондай - ақ олардың жазу, оқу және санау дағдыларын дамытуда ашты. Ұзақ жүйелі зерттеулерде мұқият талданған көлемді материал жинақталды. ХХ ғасырдың басынан бастап жүргізілген психологиялық - педагогикалық жұмыстың нәтижесі балалардың сезімдері мен басқа да танымдық процестерін дамытуға арналған материалдар болып табылды.
Монтессори материалдары педагогикалық "дайындық ортасы" деп аталатын құрамдас бөлік болып табылады, ол баланы өзінің жеке басына сәйкес келетін әуесқойлық іс-шаралар арқылы өзінің даму мүмкіндіктерін көрсетуге шақырады.
Осылайша, М. Монтессори идеяларын заманауи отандық білім беру жүйесіне енгізудің өзектілігі мәселесін талдау келесі қорытынды жасауға мүмкіндік береді:
- М. Монтессори әзірлеген әдіс қазіргі уақытта бүкіл әлемде өзектілігін сақтап қана қоймай, сонымен қатар балалардың өзін-өзі дамытуға және өзін-өзі анықтауға бағытталған заманауи озық білімнің негізгі мақсатына толық сәйкес келеді.
- Осы әдіс аясында қолданылатын дидактикалық материалдар жүйесі қолайлы даму ортасын құруға және білім беру субъектілерінің шығармашылық дамуына ықпал етеді.
- Мария Монтессори жүйесі оқыту мен тәрбиелеу процесін толығымен даралауға көмектеседі, яғни оны баланың жеке басын қалыптастыру үшін ауыртпалықсыз етеді.
- Мария Монтессоридің дидактикалық материалдарының алуан түрлілігі балалардың танымдық қабілеттерін дамытуға ықпал етеді, олардың танымдық белсенділігін арттырады, бұл сәтті оқытудың маңызды шарттарының бірі. Материалдармен жұмыс жасау кезінде өзін-өзі бақылау мүмкіндігі балаларға тәуелсіз, еркін сезінуге көмектеседі.
- Инновациялық Монтессори - бағдарламалар бойынша жұмыс істейтін бірқатар оқу-білім беру мекемелері қызметінің сапасы мен тиімділігінің жоғары деңгейлі педагогикалық мониторингпен расталған.
Осылайша бұл әдісті қолдану әр баланың жеке бейімділігіне, талабына байланысты, өзін жан – жақты көрсетуге мүмкіндік береді. Бала өз ойымен еркін бөлісіп, үлкен өмірге деген бейімділігі жоғары болады. Барлық бала – бақшаларда Мария Монтессори класы болса, ол баланың дамуына тікелей жақсы әсері етеді.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Значение подготовленной среды для развития ребенка: сбор.материалов II Всероссийской конференции
«Интеграция педагогики М. Монтессори с отечественным образовательным пространством» / под ред.К.Е. Сумнительного. – М.: АПК и ПППРО, 2011.
2. Ясвин, В. А. Образовательная среда: от моделирования к проектированию / В. А. Ясвин. – М.: Владос,2011. – 365 с.
3. Русская Монтессори Школа – Анны Дурмановой г. Москва. – URL: http://www.rusmontessori.ru (дата обращения 21.11. 2015.)
4. Программ для муниципального бюджетного общеобразовательного учреждения Средняя Общеобразовательная Школа "Эврика-Развитие" г. Томска. – ГКД: http://www.eurekatomsk.ru/education/1-4/montessori(датаобращения 21.11. 2015)
5. Исаева И. Монтессори подходит всем детям, но не всем родителям. / И. Исаева. – URL:
http://letidor.ru/article/irina_isaeva_montessori_podkho_116629 (дата обращения 21.11.2015)
6.Монтессори, М. Антропология / М. Монтесори. – М., 2007.
