Қызылшаның құпиясы

І.Кіріспе

Қызылша (Beta) - алабота тұқымдасына жататын азықтық, көкөністік және қант алынатын бір және екі жылдық дақылдар. Оның 16 түрі бар. Көбіне мал азықтық, асханалық және қант қызылшасы болып бөлінеді.Кәдімгі қызылша және оның бір түрі - жапырақты қызылша басқаларына қарағанда жиі өсірледі. Қызылша ылғал және жарық сүйгіш, суыққа төзімді.

Жер-жаһанды өзінің қанық түсімен бүлдіріп жүретін біріміздің сүйікті, енді біріміздің ауызға ала алмайтын көкөністеріміздің бірі қызылшаның құпиясын бірге ашайық.

Зерттеу өзектілігі: Қызылша өсімдігі адам ағзасына көп пайдалы. Көптеген ауруларға ем болады. Тағам ретінде де көп пайдаланады. Қызылша өсімдігін өсіру көп пайда келтіреді. Туған ауылым құрылыс жерінде қызылша өсіруге барлық жағдай бар екендігін зерделей келе, болашақта ауыл азаматтары

қызылша өсірумен айналысса, елімізге көп пайда келтіреді деп ойлаймын

Зерттеу жаңалығы: Ғылым жетістіктерін пайдалана отырып, қызылшаның емдік қасиеттерін зерттеу және пайдалану.

Гипотеза: Бұл жұмыс кезінде мен іздену, зерттеу, бақылау, тұжырымдау әдістерімен жұмыс жүргіздім.        

Зерттеу мақсаты: Қызылша туралы мәліметтер жинақтап, зерттеу жүргізу. Қызылшаның емдік қасиеттерін қолдану.

Зерттеу міндеттері:                                                                                      

1.Жұмыстың тақырыбы, мақсаты, міндеті айқындалып, зерттеу жұмыстары жүйелі жүргізілді;

2.Барлық материалдар тақырыпқа сай жинақталып, қорытынды пікір жазылды.

         Зерттеу нәтижесі: Қызылша өсіруді қолға алу, емдік қасиетін

пайдалану, асханада қолдану.

 Ғылыми жұмыстың құрылымы мен көлемі: Ғылыми жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады[2].

         Қызылшаның пайда болуы, түрлері

2.1 Қызылшаның тарихы

          Тарих беттеріне көз жүгіртсек, жабайы қызылшалар ежелден бері адамзаттың сенімді серігінің рөлін атқарып келеді екен. Б.з.д. 2000-1000 жылдары қызылшаның жапырақтары көкөніс ретінде және әр түрлі ауруларға шипа болатын дәрі ретінде пайдаланылған.

        Қызылша аты аталатын ежелгі құжат ретінде Вавилон патшасы Меродах-Баладананың (б.з.д. 722-711 ж.ж) бақшасында егілетін өсімдіктердің тізімін атауға болады. Көп ғалымдар қызылшаның отаны – Вавилон деген қорытынды жасап жатады. Аталаған жазбада қызылша – жергілікті көкөніс емес, Сириядан әкелінген деп айтылады[3].

       Бертін келе қызылша Азия халықтары мен Жерорта теңіздеріне таралып кетеді. Халық медицинасында дәрі-дәрмек ретінде қызылшаның жапырақтарын ғана емес, тамырларын да пайдаланылғандығы Гиппократ және Аристофан, Феофраст еңбектерінде дәлелденген.

       Қызылшаны Апполон құдайына құрбандыққа шалған ежелгі гректер оны өте жоғары бағалаған. Алғашқыда асқа тек қызылша жапырақтарын қолданған, қызылшаның өзі улы көкөніс саналған көрінеді. XIV ғасырда қызылшаны солтүстік Еуропада да өсіре бастады.

       Қызылшаның құрамында көмірсулар, жасұнық, калий, фосфор, кальций, магний,темір, мырыш, А дәрумендерінің негізі, С, В1, В6,РР, Е дәрумендері, фолий қышқылы бар.

       Жинап алған бойда пісірген қызылшаның емдік қасиеті бар. Ол жасы ұлғайған, гипертониямен және бауыры ауыратын, іші қатқан адамдарға пайдалы. Қызылша көп қайнатуды қажет етеді. (2—3 сағат), оны тез пісіру үшін 1 сағат қайнатылған оттан алып, суын төгеді де, 10 минут үстіне суық су ағызып қояды[4].

        2.2 Қызылшаның құрамы

Бұл тамыр дақылының бірегейлігі және минералды заттар мен қоректік заттардың көптігі ежелден бері белгілі және оның пайдалы қасиеттері көптеген ауруларды емдеуге көмектеседі. Егер сіз қызылшаның құрамын мұқият зерттесеңіз, сіз бұл ақпаратты ауруды емдеу және алдын алу үшін пайдалана аласыз. Бірақ, қызылшаның үлкен артықшылықтарына қарамастан, біз оны созылмалы аурулары бар адамдарға сақтықпен ұсынамыз. Көкөніс белгілі бір жағдайларда зиянды болуы мүмкін.

Егер қызылша тәрізді тамыржидектің құрамын зерттейтін болсақ, онда бұл өнім ақуызға қарағанда көмірсуларға дәлірек жатқызылатын болады деп сенімді түрде тұжырымдай аламыз, өйткені біріншісінің саны әлдеқайда көп. Қызылшаның көмірсу мөлшері 83,6% құрайды, ал ақуыз 14,25% құрайды. Сондықтан, егер сіз диетаны қатаң ұстанатын болсаңыз немесе қандағы қант деңгейінің жоғарылауымен ауыратын болсаңыз, онда сіз қызылша жейтін мөлшерге мұқият болыңыз.

Тамыр дақылын көкөніске жатқызуға болады, оның құрамындағы қоректік заттар жай масштабта емес. Қызылшаның калория мөлшері жоғары екендігіне егжей-тегжейлі тоқталып, 100 граммдағы қызылша мен калориялардың құрамымен, оларды жоспарлау формасына байланысты танысамыз.

       Қызылша планетадағы ең тәтті көкөністердің бірі ретінде танылады. Бірақ сонымен бірге тамыр өсімдігінің энергетикалық мәні салыстырмалы түрде төмен.

       100 граммдағы жаңа піскен көкөністің калория мөлшері оның әртүрлілігіне тікелей байланысты. Біз әр түрлі тәсілдермен дайындалған кәдімгі қызылшаны қарастырамыз.

1. Сонымен, шикі қызылшаның калориялығы 100 грамм өнімге орта есеппен 43 ккал құрайды. Салмағы шамамен 227 г тұтас қызылша 97,61 ккал құрайды[5].

Шикі қызылшаға немесе 100 граммға BJU үшін жаңа піскен калориялардың таралуы келесідей болады:

1. майлар -3%;
2. көмірсулар -83%;
3. белоктар - 14%.

1. Егер қызылшаны суда қайнатса немесе бумен пісірсе, онда калория мөлшері артады, бірақ айтарлықтай емес - 100 грамм өнімге 44 ккал, ал өнімнің пайдасы төмендейді, ал ақуыздар, майлар мен көмірсулардың таралуы және BJU құрамы келесідей болады:
   1. көмірсулар -82%;
   2. майлар -3%;
   3. белоктар - 15%.
2. Бірақ маринадталған тамыржемісте көбірек калория бар - 100 граммға 65 ккал, BJU үшін таралу келесідей болады:
   1. көмірсулар - 95%;
   2. майлар - 1%;
   3. ақуыздар - 4%.

Бірақ кез-келген жағдайда, бұл гликемиялық индексі мен калория мөлшері өте төмен өнім.

     Шикі қызылшаның құнарлығы азырақ екенін ескерген жөн. Өнім қайнатылған кезде GI индикаторы екі есе артады[6].

Қызылшадан қандай дәрумендер табуға болады - бұл көпшілікті қызықтыратын сұрақ. Оған жауап беріп, мәліметтерді кестеге орналастыруға тырысайық. 100 грамм өнімнің құрамында:

Бұл өнім В және С дәрумендерінің таптырмас қайнар көзіне айналады.

Бірақ тамыржемісте D тобының дәрумендері бар деген кең таралған пікір қате, ол қызылшада жоқ. В9 витаминінің көп мөлшері ағзаға көптеген жүрек ауруларының алдын алуға көмектеседі.

Бірақ мұндай мөлшердегі аскорбин қышқылы денеге суық тию және қандағы қанттың жоғарылауымен күресуге көмектеседі. С витамині темірді сіңіруде үлкен рөл атқарады. Құрғақ заттардың құрамы сақтау кезінде тамыр өсімдігінде болатын биохимиялық процестерге тікелей әсер етеді. 

Амарант отбасылық көкөнісі ерекше композицияға ие. Көкөністердің құрамында:

1. Сахара;
2. аминқышқылдары;
3. ақуыздар;
4. майлар.

Қызылша құрамында минералды заттар бар:        

1. темір;
2. кобальт;
3. калий және басқалары.

      2.3 Қызылша түрлері және сорттары

      Отбасында 2 өсірілген, сондай-ақ жабайы қызылшаның 11 түрі бар. Жабайы қызылша қозғалады, ірі тамырлы, жағалық, аралық, таралған қызылша. Мәдени түрлер - қарапайым қызылша мен жапырақ қызылшасы сияқты екіжылдық өсімдіктер. Уақыт өте келе, селекцияның арқасында келесі сорттар пайда болды: қант қызылшасы, жемшөп және үстел (көкөніс немесе қызыл). Қызылша целлюлозасы күлгін-қызыл, қою қызыл немесе бургунді, жапырақ тақталары қызыл немесе жасыл қызыл жапырақшалары бар. Тамырдың құрамына қант, ақуыз, органикалық қышқылдар, минералды тұздар, С, В, РР витаминдері және т.б., сонымен қатар талшық кіреді. Қызылшаның 3 түрі бар:

Виндифолия - Қабыршақтар мен жапырақшалар жасыл түске боялған, олар ұзартылған-конустық пішінді тамырлы дақылдың толық піскеніне дейін жоғалмайды. Көбінесе тамыр дақылында шанышқы бар.

Рубифолия - Қабынудың қызыл немесе қызыл түсі бар. Тамыр дақылдарының пішіні жалпақ дөңгелек, дөңгелек немесе ұзартылған-конус тәрізді, денелері қызыл-күлгін. Бұл алуан нәтиже бермейді.

Атроруба - целлюлоза мен тамыр дақылдарының беті қара-қызыл. Жас жапырақтардың түсі қою жасыл, жапырақшалары қызыл, тамырлары күлгін-қызыл. Бұл сорттың 4 сорттары бар:

1. Египет қызылшасы - мұндай аса маңызды сорттың түбірлік дақылы жалпақ дөңгелек немесе тегіс, салмағы 0,2-0,5 кг, нәзік целлюлоза және қара қызыл түсті терісі, сақиналары ашық-күлгін;
2. Бордо орташа жетілуінің әртүрлілігі - дөңгелек немесе сопақ түбірлік дақылдар, қара қызыл түстің монофониялық целлюлозасы, қою жасыл немесе жасыл жапырақты плиталарында қызғылт-қызыл жапырақшалар бар;
3. Eclipse сорттары - бұл сопақша немесе дөңгелек түбірлік дақылдары бар салыстырмалы түрде ерте пісетін сорт, олар мысырлық сортпен бірдей түске боялған, бірақ осы сорттағы жапырақтар мен жапырақшалардың түсі ақшыл;
4. Эрфурт сорттары - мұндай кеш пісетін сорттар құрғақшылыққа төзімді, вегетациялық кезеңнің ұзақтығы 130-150 күн, тамыр дақылдарының пішіні шыбық тәрізді немесе ұзартылған-конус тәрізді болуы мүмкін, кейде бұтақтармен, топырақтан алу өте қиын, бірақ олардың құрамында қант пен құрғақ заттар көп

   2.4Қызылшаның емдік қасиеттері

   Қызылша қолданудың арқасында біздің организмде:

Асқорытуды тұрақтандыру. Органикалық қышқылдар асқазандағы тағамның жақсаруына көмектеседі, асқазан сөлін өндіруді қалыпқа келтіреді. Талшық ішек моторикасын жақсартады, оның қабырғаларын тазартады. Пектиндік заттар шірікке қарсы бактерияларды өлтіреді. Қызылша жұмсақ ішетін әсерге ие және созылмалы іш қатуды емдеуге көмектеседі.

Бауырдағы май алмасуын реттеу. Бетаин майдың бауыр жасушаларында қалып қоюына жол бермейді. Соңғы зерттеулерге сәйкес, бетаин қатерлі ісіктердің пайда болуына қарсы.

Гипертония мен атеросклерозды емдеу. Қызылша, магнийдің көптігі қан тамырларының қабырғаларын нығайтуға және қан құрамын қалыпқа келтіруге көмектеседі. Бал қосылған қызылшаны үнемі қолдану гемоглобиннің жоғарылауына және қан ұйығыштарының таралуына әкелуі мүмкін[8].

Қалқанша безінің жұмысын қалыпқа келтіру, қызылша құрамында көп мөлшерде йод бар.

Мидың жұмысын қолдайды және психикалық денсаулықты жақсартады адам, оны ауыр металдардың әсерінен қорғайды. Дененің жалпы тонусын және тіршілігін жоғарылатады.

ЖРВИ алдын-алу. Тұмау мен ЖРВИ эпидемиясы кезеңінде аурудың алдын-алу үшін және бастапқы кезеңдерінде қызылша шырынын ішкен пайдалы. Суықпен мұрынға бірнеше тамшы шырын тамызуға болады. Қызылша шырыны қосылған жұлдыру кезінде қабынған бездерді шаю пайдалы.

Аллергияны емдеу. Қызылша құрамында антигистаминдер бар.

Ерлер мен әйелдердің денсаулығын сақтау. Ер адамдарға жыныстық белсенділікті сақтау үшін қызылша жеуге кеңес беріледі. Әйелдер үшін қызылша әсіресе «қиын күндерде» және менопауза кезінде пайдалы. Ол әл-ауқатты жақсартады және ауырсынуды азайтады. Сондай-ақ, қызылшаны шектеулі қолдану жүктілік кезінде пайдалы.

Салмақ жоғалту. Калориялы қызылша тек 42 килокалорияны құрайды, сондықтан ол көптеген танымал диеталардың құрамына кіреді. Қызылшаны қолдану ағзадағы метаболикалық процестерді қалыпқа келтіруге көмектеседі, бұл артық майдан арылуға, сондай-ақ одан артық сұйықтықты кетіруге көмектеседі.

Денені жасарту. Фолий қышқылы жаңа жасушалардың түзілуіне қатысады. Біздің ағзамыз жас жасушаларды қаншалықты ұзақ жасаса, соғұрлым оның қартаюы баяулайды.

Шикі қызылша құрамында аздаған мөлшерде сахаридтер бар, олар одан диабетке диеталық өнімдер жасайды. Шикі диеталық талшықтың сіңіру қабілеті пісірілген талшыққа қарағанда бірнеше есе жоғары. Ең бастысы: барлық дәрумендер ыдыс-аяқта және шикі қызылшадан алынған шырындарда барынша сақталады.

Шикі қызылша өте пайдалы. Денеге тигізетін пайдасы мен зияны, әрине, салыстыруға келмейді. Зиянды факторларға шикі қызылшаға жеке төзбеушілік жатады. Сондықтан оны диетаға енгізбес бұрын, оны кішкене мөлшерде ішу керек.+

Қызылшаны қолдануға бірқатар басқа қарсы көрсетілімдер бар:            

Гипотензия.

Жоғары қышқылды гастрит, асқазан-ішек жаралары.

Панкреатит

Бауыр циррозы және гепатит.

Созылмалы диарея

Уролития.

Остеопороз

Сақтықпен - жүктілік кезінде.

Пісірілген қызылша пайдалы минералды тұздар мен дәрумендердің барлық жиынтығын толығымен сақтайды. Қайнатылған қызылшаның пайдалы компоненттері аз болғанымен, оларды ағза жақсы сіңіреді. Бұл шикізат қызылшасындағы көптеген заттар пісіру кезінде жойылып кететін асқазанға бай қосылыстарда болуымен байланысты. Бетаин мен С, В дәрумендері де жойылады.₅ және B₉. Диеталық талшықтар толығымен жойылып, сорпаға нитраттар шығарылады. Бұл қасиеттер қызылшаны асқазан-ішек жолдарының аурулары бар адамдарға арналған тағамдық өнімге айналдырады

      Қорытынды

     Қазақстанда егін шаруашылығы ауыл шаруашылығының басты саласы. 

50 - жылдардың ортасынан бастап, ауыл шаруашылығы негізінен тың және тыңайған жерлерді игерумен байланысты дамыған. Соңғы 5 - 6 жылда 25 млн. - га - дан артық жер игеріліп, жыртылған. Қазіргі кезде егістік ауданы 36 млн. га. Осы игерілген және жыртылған жердің негізгі бөлігі солтүстіктегі қара, қаштан топырақты орманды дала, дала зоналарында, ылғалдығы жеткілікті, суарылмайтын аймақтарда орналасқан. Қазақстанда әртүрлі техникалық дақылдардың тамақ және жеңіл өнеркәсіптерінде шикізат ретінде пайдаланылатын түрлері бар. Көбіне мал азықтық, асханалық және қант қызылшасы болып бөлінеді. Кәдімгі қызылша және оның бір түрі - жапырақты қызылша басқаларына қарағанда жиі өсіріледі. 

Адам денсаулығы үшін қызылшаның қандай пайдасы бар және оларды қалай пайдалану керек екендігін жайлы білуіміз керек. Олардың денсаулыққа пайдасы көп екенін дәлелдеу. Бұл жұмыс кезінде мен салыстыру, анализдеу және нақты материалдарды қорытындылау әдістерімен жұмыс істедім.

Аурудан тез айығу үшін ежелгі грек дәрігерлері қызылша шырынын ұсынған. 

Қызылша өсімдігін күнделікті тұрмыста көп өсіріп, оларға күтіммен қарауын өз достарыма ұсынамын.  

Қызылша өсімдігінің емдік қасиетіне байланысты халық еміне арналған қоспа жасау әдістері мен қолдану ерекшеліктері жөнінде кітапшалар шығарылып көпшілік оқырмандарға ұсынылса.

Ауылымызда қызылша өсіру қолға алынса нұр үстіне нұр болар еді.

Қызылша өсімдігін күнделікті тұрмыста көп өсіріп, оларға күтіммен қарауымыз қажет