«Бала тәрбиесі бір өнер, өнер болғанда ауыр өнер, жеке бір ғылым иесі болуды тілейтін өнер» деп белгілі ақын Мағжан Жұмабаев айтқандай, балабақшада баланың тәрбиесіне маңызды рөл бөлінеді. Кәмелетке толмаған балғын шақ баланың адам болып қалыптасуындағы ең күрделі әрі қызықты шағы. Балабақша - бұл балдырғандардың ойын дамытуға, оқуға құлшынысын арттыруға, мінез-құлқын көпшілік ортада ұстай білуге, әдептілікке, имандылыққа, жоғары адамгершілікке баулитын, сөйтіп отбасымен қатар жасөспірімдердің қабілет-дарындарының дамып, жан-жақты жетілулеріне тікелей ықпал ететін әлеуметтік институт деуге болады.
Балабақшада тәрбиеленуші тұлға бұл – балдырған, бүлдіршін. Балдырған – сәби жасынан асқан ойын дамытуға, білуге ұмтылған, мінез-құлқынан әдептілік, имандылық көріністері сүйсіндіретін бала, өсер ұрпақ. Балдырған шақта баланың қызығушылығы, әсерленгіштігі айрықша болады да, тәрбиені, білімді тез қабылдайды. Оқуға, ойнауға, ізденуге құмар болады, әдептілігі қалыптасады. Осыған қарай балдырған тәрбиесі балабақшадан терең әлеуметтік, рухани-моральдық тәрбие мен білім беруді талап етеді.
«Балалардың мүмкіндігі мен дарындылығының бастамалары саусақтарының ұшында. Бейнелеп айтқанда, саусақтарынан шығармашылық ойын қоректендіретін өте жіңішке жылғалар сынды жіптер тарайды. Баланың қолында неғұрлым шеберлік көп болса, соғұрлым ол ақылды болады» (В.А. Сухомлинский
Балалардың ойлауын дамытуды ынталандыру үшін балабақшаның оқыту және тәрбиелеу жүйесінде оңтайлы жағдайлар бар. Бұл баланы мектепке дайындау үдерісін жақсартуға мүмкіндік береді. Ойлаудың пайда болуы мен дамуы-әлеуметтік негізделген үрдіс.Ересектердің көмегімен ойлау, көркемдік-шығармашылық қабілеттерін дамыта отырып, бала жаңа туындылар жасайды (сурет, жапсыру). Қайталанбайтын туындыларды ойластыру барысында ол әрқашан заттың жасалу тәсілдерімен тәжірибе жасайды. Баланың ойлауын дамыту негіздері ерте балалық шақта қалыптасады. Мектепке дейінгі жастағы баланың ойлауы дамудың жаңа, неғұрлым жоғары сатысына көтеріледі. Балалар ойлауының мазмұны байытылады.
Мектепке дейінгі жастағы бала өзінің эстетикалық дамуында қарапайым көрнекі-сезімдік әсерінен түпнұсқалық кейіптің жасалуына бейнелеу-мәнерлеу әдістері арқылы өтеді. Сондықтан оның ойлау қабілеттерінің негізін қалау керек. Неғұрлым бала жақсы көрсе, естісе, күйінсе, соғұрлым қиялдау әрекеттері маңызды және нәтижелі болады.Балалар ерте жастан бастап өздерінің қоршаған ортадан алған әсерін бейнелеп көрсетуге тырысады.
Сондықтан мектеп жасына дейінгі балаларға сурет салу өте маңызды. Әр бала белгілі бір өмір кезеңінде орасан зор, көп фигуралы, композиция сюжеттерінің күрделі өрісімен сурет салады.Балалық шақты физиологиялық және психикалық функциялардың қалыптасу кезеңі ретінде қарастыруға болады. Сонда сурет салу - ағзаны жетілдіру бағдарламасын орындаудың бір жолы.Қарындашпен және бояулармен сурет салу мектепке дейінгі баладан техниканы меңгеруді, қалыптасқан дағдыларды, жұмыс тәсілдерін білуді талап етеді. Алайда, күш-жігерге қарамастан, сурет тартымсыз болып шығады. Сондықтан сурет салудың дәстүрлі емес әдістерін қолдану өте маңызды болып табылады.
Сурет салудың дәстүрден тыс әдістері балаларды қызықтыратын, еліктіретін іс-әрекет. Ұйымдастырылған оқу қызметінде сурет салудың дәстүрлі емес әдістерін қолдану:
· балалардың қорқынышын сейілтуге мүмкіндік туғызады;
· өзіне деген сенімін арттырады;
· ойлау кеңістігін дамытады;
· өз ойын еркін білдіруге үйретеді;
· шығармашылық ізденіске түрткі болады;
· әр түрлі материалдармен жұмыс жасауға үйретеді;
· композициялық сезімін, ырғақты, түс, түстерді қабылдауын дамытады;
· саусақтың ұсақ моторикасын дамытады;
· жұмыс барысында эстетикалық сезім алады.
Психология ғалымының анықтамасы бойынша, танымдық үрдіс — бұл сезім, ойлау, есте сақтау, қабылдау, назар және бақылау. Басқаша айтқанда, бұл үрдіс санамен тікелей байланысты. Адамның танымдық қабілеттері өмір бойы дамиды, әсіресе балалық шақтың алғашқы он жылында. Ал шығармашылық тұлғаның негізі 6 жасқа дейін қаланады. Баланың дамуына оң әсер ететін ең пайдалы әрекет - сурет салу.
Сурет сала отырып, бала бейнелерді көруге ғана емес, оларды қалпына келтіруге үйренеді. Сурет арқылы бала ойын, көңіл күйін, сезімін еркін білдіреді. Ол қоршаған ортаға өзінің жеке көзқарасын бейнелеу арқылы білдіреді. Суреттер бізге баланың ішкі әлемін таныта алады. Мұны психологтар өз тәжірибесінде жақсы пайдаланады. Балаларға арналған психологиялық тестердің көпшілігі сурет салу немесе нақты бейнелерді сәйкестендіру арқылы жүргізіледі.
Баланың дамуына сурет салу қалай әсер етеді?
Интеллектке әсері. Мектепке дейінгі жастағы баланың ойлауы бейнелі. Ол жаңа бейнелерді жасаған сайын, оның зияткерлік қабілеттері мен ойлау операциялары жақсы дамиды. Бұл уақытта дамудың ең күшті ынталандыруы - шығармашылық.
Бейнелермен әрекет жасау кезінде ойлау қабілетінің дамуы оның келесі логикалық кезеңге дайындығымен байланысты.
Адам ойлауының бірегей қасиеті, креативтілік, балалық шақта, шығармашылық қызметте дамиды. Сурет салу балаға көптеген бейнелер жасауға, оларды өз қалауы бойынша өзгертуге, заттар мен олардың бейнелері арасындағы жаңа ассоциативті байланыстарды іздеуге мүмкіндік береді. Ассоциациялар іздеу және бейнелер генерациясы - ерте интеллектуалды дамудың кез келген әдістерін табысты ауыстыратын ақыл-ойдың тамаша жаттығуы.
Қиялға әсері. Сурет қиялды дамытады, суреттерді оймен көру қабілетін қалыптастырады. Осының арқасында адам өткен тәжірибені қайта өңдеп, алған образдар арасында жаңа байланыстар жасай алады. Мұндай байланыстар миға пайда болған сайын, ойлау жақсы дамиды.
Қиял болашақта ересек адамға қажет, ол адамға батыл болжам жасауға, жаңа ойлап табуға және жасауға мүмкіндік береді. Қиял суретте өте жақсы дамиды, өйткені бала оны бейнелегенге дейін бейнені егжей-тегжейлі ойластыру керек. Бала қағазға көшіре алатын нәрсе ол бүкіл қиял әлемін бермейді. Сол себепті балалар салған суреттерін ғана көрмей, суреттен басқа көп нәрсені оқи алады, олар өздерінің суреттері туралы әр түрлі әңгімелер ойлап, қиялдайды. Ата-аналар мұндай "қиялға" ашуланбауы керек. Керісінше, баланың ойдан шығарылған суреттер арасындағы сәйкессіздікті келтіру қабілетін қолдау қажет. Олармен бірге «қиялдау» ойынына қосылған жөн.
Тілдің дамуына әсері. Бала нақты бір нәрсені бейнелеп бастағанға дейін, ол өзінің «қарапайым суреттері» туралы әңгімелеп, олардан таныс бейнелерді көреді. Сурет салу кезінде балалар бейнелейтін нәрселер жайлы жиі әңгімелейді, сондықтан сурет кейіпкерлері көріністі ойнайтын тірі сурет-драмаға айналады.
Ата-аналарға баланың әңгімелерін мұқият тыңдап, жетекші сұрақтар қойып, кейіпкерлерге, сюжетке қызығушылық білдіру қажет. Сурет салу кезінде "қазір мен ақ бояу, сосын қызғылт, су қосамын" сияқты сөздерді айтып отыру балаға өз іс-әрекеттерін түсінуге және оларды жақсы үйлестіруге көмектеседі. Өз кезегінде, сөз суретке әсер етеді: балалар шығармашылығын зерттеушілер «үнсіз» сурет салу қарқынды дамиды, ондағы бейнелер аз, жиі шаблонды және басқа үлгіден көшіріліп алынады» деп есептейді. Ересектермен бірге сурет салу эмоционалдық қарым-қатынасты нығайтуға, бір-бірімен сөйлесуіне себеп болуына, тілдерін байытуға көмектеседі.
Қабылдаудың дамуына әсері. Бала жасындағы қабылдау әлі жетілмеген, ал сурет салу оның дамуын ынталандырады, баланы бейнелеу үшін объектілерді зерттеуге және бұрын байқамаған жаңа сапаларды ашуға мәжбүрлейді. Сурет салу кезінде ойлауды дамыту үшін өте пайдалы объектіні бақылау және талдау қабілеті жаттығады.
Барлық бала суреттерінің жақсы болғанын қалайды. Егер суреті онша жақсы болып шықпаса, олар оған ренжиді. Бірінші сәтсіздіктері оларды түңілтуі мүмкін. Қарындашпен, қылқаламмен сурет салу жоғары техниканы, қалыптасқан дағдылар мен білімді, жұмыс тәсілдерін меңгерудің жоғары деңгейін талап етеді. Мұндай білім мен дағдылардың болмауы баланың сурет салудан бас тартуына әкеледі, өйткені оның күш-жігерінің нәтижесінде сурет дұрыс емес болып шығады, ол баланың ойына немесе нақты объектіге жақын сурет алу ниетіне сәйкес келмейді. Сондықтан балалардың табысқа жетуіне жағдай жасайтын және сурет салуға тұрақты уәждемені қалыптастыратын сурет салу техникасын пайдалану қажет. Сурет салудың дәстүрлі емес техникасы балаға бейнелеу қызметіндегі сәтсіздіктердің алдында қорқыныш сезімін жеңуге мүмкіндік береді. Мұндай сурет салу техникасы балаларға өздерін еркін сезінуге көмектеседі, әдетте дәстүрлі әдістер мен материалдармен бейнелеуге қиын болған заттарды бала басқа тұрғыдан көріп, қағаз бетіне түсіруге тырысады.
Дәстүрлі емес техникаларды қолдануымен өткізілген сабақтарда балаларда бағдарлы – зерттеу қызметі, қиял, есте сақтау, эстетикалық талғамы, танымдық қабілеті, дербестігі дамиды, бала эксперимент жасауды үйренеді. Қол саусақтарының бояумен тікелей байланысқан кезде балалар оның қасиеттерін: қалыңдығын, қаттылығын, тұтқырлығын түсінеді. Дәстүрлі емес сурет салудың көптеген түрлері көру – моторикалық үйлестірудің даму деңгейін арттыруға ықпал етеді. Сурет салудың дәстүрлі емес әдістері арқылы балалардағы шығармашылық қабілеттер мен ұсақ моториканы дамыту.
