Аннотация
Бұл мақалада арт терапиясының көмегімен бастауыш сынып оқушыларының агрессивті мінез-құлқының алдын алудың педагогикалық шарттары туралған қамтылған. Арт-терапияны балалармен жұмыс жасаудағы маңызы және оны жүргізу көрсетілімдері сипатталады. Мақалада арт-терапияның дамыту және түзету құралы ретіндегі мүмкіндіктері мен артықшылықтары қарастырылады. Арт-терапияны балалармен жұмыс жасаудағы маңызы және оны жүргізу көрсетілімдері сипатталады.
Жұмыстың мақсаты: бастауыш сынып оқушылырының агрессивті мінез – құлқының алдын-алудың педагогикалық шарттарын қалыптастырудың ерекшелігін зерттеу. Бастауыш сыныпқа арт-терапия арқылы агрессивтің кері әсерін ұғындыра отырып, педагогикалық шарттарын мінез-құлық сапаларын қалыптастыру.
Жұмыстың теориялық маңыздылығы:
-"арт-терапия " ұғымы нақтыланады және болашақ бастауыш сынып мұғалімінің арт-терапия туралы ғылыми идеялар кеңейтіледі;
-болашақ мұғалімнің арт-терапия арқылы агрессивті мінез-құлықтың алдын-алу ерекшеліктері мен ерекшелігін айқындайтын жалпы теориялық ережелер тереңдетіледі;
-болашақ бастауыш сынып мұғалімінің арт-терапия арқылы агрессивті мінез-құлықтың алдын-алу шараларын қалыптастырудың критерийлері мен деңгейлік көрсеткіштері анықталды.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы: болашақ бастауыш сынып мұғалімінің арт-терапия көмегімен оқушылардың агерссивті мінез-құлқын түзету мүмкіндігімен анықталады. Әзірленген "Арт-терапия көмегімен бастауыш сынып оқушыларының агрессивті мінез-құлқының алдын-алудың педагогикалық шарттары " арнайы курсын жалпы орта білім беретін мектептің педагогикалық оқу орындарында қолдануға болады.
Түйін сөздер: арт терапиясы, агрессия, психология, көңіл күй, оқушы, эмоция, психоаналитика.
Аннотация
В данной статье говорится об условии профилактики агрессивного поведения учащихся начальных классов с помощью арт-терапии. Автор излагает важность арт- терапии и как нужно правильно вести данную работу указывает пути решения. В данных статье рассматривается вопросы об особенностях и возможностях арт- терапии как об иструменте коррекции.Также описывается роль и значения арт-терапии в работе с детьми.
Цель работы: изучение специфики формирования педагогических условий профилактики агрессивного поведения младших школьников. Формирование педагогических условий поведенческих качеств с осознанием негативного влияния агрессивности через арт-терапию в начальной школе.
Теоретическая значимость работы:
- уточняется понятие "арт-терапия" и расширяются научные представления будущего учителя начальных классов об арт-терапии;
- углубляются общетеоретические положения, определяющие особенности и специфику профилактики агрессивного поведения с помощью арт-терапии будущего учителя;
-определены критерии и уровневые показатели формирования у будущего учителя начальных классов мер профилактики агрессивного поведения посредством арт-терапии .
Практическая значимость работы: способностью будущего учителя начальных классов корректировать агерсивное поведение учащихся с помощью арт-терапии. Разработанная " Арт-терапия с помощью начальных классов
Ключевые слова:
арт-терапия, психология, настроение, ученик, эмоция, психоаналитика
Annotations
The article describes the pedagogical conditions for the prevention of aggressive behavior in younger schoolchildren with the help of art therapy. The importance of art therapy in working with children and its indications are described. The article discusses the possibilities and benefits of art therapy as a tool for development and correction. The importance of art therapy in working with children and its indications are described.
The purpose of the paper is to study the specifics of the formation of pedagogical conditions for preventing aggressive behavior of Primary School students. Formation of behavioral qualities of pedagogical conditions with an awareness of the negative impact of aggression on the primary school through art therapy.
Theoretical significance of the work:
-the concept of "art therapy" is clarified and the scientific ideas of the future primary school teacher about art therapy are expanded;
-the general theoretical provisions defining features and specifics of prevention of aggressive behavior by means of art therapy of the future teacher are deepened;
-the criteria and level indicators of the formation of measures for the prevention of aggressive behavior by means of art therapy in the future primary school teacher are determined .
Practical significance of the work: the ability of the future primary school teacher to correct the agersive behavior of students with the help of art therapy. Developed " Art therapy with the help of primary classes.
Key words: art therapy, aggression, psychology, mood, student, emotion, psychoanalysis.
Кіріспе
Психология ғылымында психикалық құбылыстарының ішіндегі көп зерттелінген құбылыс эмоциялық құбылыс болып табылады. Дегенмен эмоцияның жан-жақты қырларының ерекшеліктерін әрбір жеке адам түрліше өткізетін болғандықтан психологтар арасында бұл мәселе үнемі шешімі шексіз болып қала береді.
«Агрессия» түсінігінің əлі күнге дейін нақты анықтамасы жоқ. Агрессия ұғымына анықтама берудегі басты мəселелердің бірі – бұл терминнің іс-əрекеттердің көптеген түрлерін түсіндіруінде.
«Агрессия» сөзі ашу, ыза,реніш деген сияқты жағымсыз эмоциялармен, кек алу, намысына тию немесе зиян келтіру сияқты себептермен, нəсілдік немесе ұлттық жалған наным сияқты жағымсыз ұстаным- дармен орайластырылады.
Агрессия сөзі латының «aggredi» деген сөзінен шыққан, бұл сөз «шабуылдау» дегенді білдіреді. XIX ғасырға дейін агрессивті деп кез келген тілектестік немесе дұшпандық болсын белсенді мінез-құлық агрессиялық болып есептелетін болған. Негізінен, агрессия деп зиян келтіретін мінез-құлық түсіндіріледі.
«Агрессия» түсінігіне нысаны жəне мінез-құлық əрекеттерінің нəтижесі бойынша əр түрлі болып келетін – қыршаңқы қал- жың, өсек, дұшпандық қиял жəне деструктивті мінез-құлық түрлерінен бастап қарақшылық жəне адам өлтіруге дейін баратын мінез-құлық əрекеттері кіреді.
Жалпы, агрессия деп айналасындағы адамдарға қатысты болатын дұшпандық мінез-құлық қарастырылады. Агрессияға дұшпандық күйі жақын болып келеді. Көп жағдайда агрессия мен дұшпандық сезімі бір-бірімен сəйкес келеді, бірақ адамдар дұшпандық, қастық сезімде бола тұра агрессияға бармауы да мүмкін, себебі «агрессор» үшін мұндай əрекеттің қандай нəтижеге əкеліп, немен аяқталатыны белгілі. Агрессияның дұшпандық, қастық сезімге қатысы болмауы да мүмкін, мысалы адамдар ешқандай дұшпандық қатынаста болмай-ақ бір-бірін ренжітуі мүмкін. Р. Бэрон мен Д. Ричардсонның пікірінше, агрессия міндетті түрде агрессия құрбанына қасақана, мақсатқа бағытталған зиян келтіру деп түсіндіріледі.
Бүгінгі таңдағы психологиядағы агрессия проблемасында нақты жинақталған бағыттарының (фрейдизм, бихевиоризм және т.б.) «агрессия» терминіне ортақ түсініктің жоқтығы. Мысалы: К.Бютнер түсінігі бойынша «агрессия сезімінің астында өз серіктестігін балағаттап, жаралап оны құртуға бағытталған».
А.Басс агрессия мен қастандықты бөліп қарастырады, олар барлық уақытта үйлесіп, барлық уақытта кездесіп отырмайды. А. Басс және А. Дарни агрессияны суреттей келе, шабуыл, күйгелектік, вербальды және жанама агрессияның көріністеріне сүйенеді. Авторлардың көзқарасы бойынша қастандық – бұл күдіктенгіштік пен өкпелегіштік деп түсіндіреді.
Авторлардың көзқарасындағы мына болжамдарына зейін қоюға лайықты: «агрессия жан-жақты құбылыс көрінісі болғандықтан, оны айырып, анықтап алу өте қиын. Ғылыми тұрғыдан жақындайтын болсақ, олардың әр тұстарындағы бір-біріне өзара байланыстарын көре білу қажет». Агрессияның жан-жақты әр түрлі қатынасына қарамастан, қазіргі кезде көп жағдайда мынандай түсінік қолданады: агрессия – бұл балағаттауға болмаса біреуге, тірі жанға зиян келтіруге бейімделген әрекеттің қандайда бір формасы.
Арт-терапия – бұл өнерге, ең алдымен бейнелеу және шығармашылық іс-әрекетке негізделген психотерапияның мамандандырылған түрі. Арт-терапия (ағылшын тілінен art – өнер, therapy – терапия, емдеу, күтім жасау, қамқорлық) – өнер мен шығармашылыққа негізделген психотерапия және психологиялық түзету түрі. Тар мағынадағы арт-терапия – пациенттің психоэмоционалды күйіне ықпал ету мақсатында бейнелеу шығармашылығына негізделген терапия.
«Арт-терапия» ұғымын 1938 жылы суретші Адриан Хилл санаторийдегі туберкулезбен ауыратын аурулармен жұмыстарын суреттеу кезінде енгізген. Бұл әдіс АҚШ екінші дүниежүзілік соғыс кезінде фашистік лагерьлерден әкелінген балалармен жұмыс жасауда қолданылған. Арт-терапия өзінің даму кезеңдерінде З.Фрейд, К.Г.Юнгтың психоаналитикалық көзқарастарын бейнеледі, психоаналитикада клиенттің көркемдік іс-әрекеті (сурет, мүсін, инсталляция) оның ұғынылмайтын психикалық процестерін бейнелейді. 1960 жылы Америкада Америкалық арт-терапиялық ассоциация құрылды [1].
Арт-терапиялық техникалар мақсаты – оқушыны сурет салуға үйрету емес, сурет салу арқылы балада белгілі бір эмоциялар тудырып, сөзбен жеткізе алмайтын проблемаларды жеңуге, шығармашылық энергияның шығуына көмектесу. Бала үшін маңыздысы нәтиже емес, сурет салу үрдісі. Сондықтан, арт-терапия агрессивті көңіл-күйдегі оқушылармен жұмыс жасауда аса тиімді.
Арт-терапияның негізгі мақсаттары:
- катарсистік (тазартушы, жағымсыз күйлерден босатушы);
- реттеуші (нервтік-психикалық күштенулерді түсіру, психосоматикалық үрдістерді реттеу, жағымды психоэмоционалды күйлерді үлгілеу;
- коммуникативті-рефлексивті (қарым-қатынас бұзылыстарын түзетуді қамтамасыз ету, дұрыс тұлғааралық мінез-құлықты, өзіндік бағалауды қалыптастыру).
Арт-терапияда мақсатты оқытуға емес, көркемдік іс-әрекеттің қандай да бір түріне (музыкалық, бейнелеу, театралды ойын, көркем сөйлеу) дағдылар мен ептіліктерді меңгертуге баса мән беріледі.
Арт-терапия міндеттері:
- топта жағымды эмоциялық күйді қамтамасыз ету, белсенді өмірлік ұстанымды қалыптастыру;
- баламен махаббат және өзара жақындастық негізінде қатынас орнату;
- балаға оның толыққанды тұлғалық дамуына кедергі жасайтын жағымсыз эмоцияларды (қорқыныш, ашу, т.б.) елеп-ескеруіне көмектесу;
- баланың эмоциялық өрісінің баюына мүмкіндік беру;
- өзін шығармашылық жағынан жүзеге асыруына мүмкіндік жасау;
- толғандыратын проблемаларды түсінуіне көмектесу;
- өзіне және өзге адамдарға сенуді үйрету;
- құрбы-құрдастармен, тәрбиешілермен, үлкендермен коммуникация үрдісін жеңілдету [5].
Жалпы білім беру мекемелерінде педагогтар көбіне балалардың танымдық өрісін дамытуға баса назар аударады. Бұл жағдайда арт-терапияны қолдану – интеллектуалды дамудың артуына септігін тигізеді. Арт-терапия әдістері білім беру жүйесінде айрықша денсаулық сақтау потенциалы бар әдіс болып табылады. Сондықтан, агрессивті көңіл-күйдегі оқушыларға эмоциялық өрісін дамытуға жағдай тудырып, тиімді психологиялық жұмыс жасау практикалық психологияның міндеті деп білеміз.
Негізгі бөлім
Агрессивті мінез-құлықты жеңу агрессия көзіне бағытталған арнайы психотерапиялық жұмысты қажет етеді. Мұғалім мен ата-анадан баланың қажеттіліктеріне көп көңіл бөлу, оның өзіне деген сенімін қалыптастыруға қолайлы жағдай жасау талап етіледі.
Арт-терапия бастауыш сынып оқушыларының агрессивтілігін төмендетуге психотерапиялық әсер ретінде, баланың контингентінің жас ерекшеліктеріне сәйкес келетін және айтарлықтай материалдық шығындарды қажет етпейтін ең қолжетімді және тиімді болып таңдалды. Сонымен қатар, оңалту шаралары жүйесінде арт-терапияның басқа артықшылықтары бар:
1) арт-терапияда баланың шығармашылық іс-әрекеті сияқты, оның өзін-өзі бағалауын, оның ұмтылысының деңгейін және басқа да жеке ерекшеліктерін ескере отырып, психотерапиялық бағдар да анықталады. Бұл әсер баланың демалуға, кернеуді жеңілдетуге, агрессивтілікті төмендетуге, өзін-өзі бағалауды жоғарылатуға және жағымды эмоциялардың пайда болуына ықпал ететін шығармашылық іс-әрекетте өзін-өзі көрсету мүмкіндігінің арқасында қол жеткізіледі, ішкі бақылау сезімін дамытады; 2) арт-терапия қазіргі заманғы жасөспірімнің өзінің психологиялық және соматикалық мәселелеріне жұмсақ, тұтас көзқарасқа деген үнемі өсіп келе жатқан қажеттілігін толығымен қанағаттандырады, адамды оның жүйесімен (бөлігімен) немесе мүшесімен ғана емес, тұтасымен көруге мүмкіндік береді;
3) арт-терапия, ең алдымен, әр адамға тән денсаулық пен күштің ішкі әлеуетіне, шығармашылықтағы ойлардың, сезімдер мен көңіл-күйлердің табиғи көрінісіне, адамды өзін өзі емдеу мен үйлестірудің өзіне тән әдістерімен бірге қабылдауға бағытталған.
Бастапқыда арт-терапия теориялық идеялары аясында пайда болды. Юнг, кейінірек А.Маслоу мен К.Роджерстің тұлғаны дамытудың гуманистік модельдерін қоса алғанда, неғұрлым кең концептуалды негізге ие болды.
Бұл жерде арт-терапевтік өзара әрекеттесудің маңызды техникасы - саналы және бейсаналықты бетпе-бет келтіруге және оларды тиімді өзара әрекеттесу арқылы бір-біріне қолдануға бағытталған белсенді қиял техникасы.
Балада агрессияны жою немесе оны төмендету кезінде арт-терапияның визуалды қызмет сияқты түрі көмектесе алады. Сурет - бұл балаға өзін сезінуге және түсінуге, өз ойлары мен сезімдерін еркін айтуға, қақтығыстар мен күшті тәжірибелерден босатуға, эмпатияны дамытуға, өздігінен болуға, армандар мен үміттерді еркін білдіруге мүмкіндік беретін шығармашылық әрекет. Бұл қоршаған ортадағы және әлеуметтік шындықтың балалар санасындағы көрінісі ғана емес, сонымен қатар оны модельдеу, оған деген көзқарастың көрінісі. Сурет салу арқылы бала өзінің сезімдеріне, тілектеріне, армандарына жел шығарады. Сондықтан сурет психикалық стрессті, стресстік жағдайды жеңілдету, невроздарды, қорқыныш пен агрессияны түзету үшін кеңінен қолданылады. Шығармашылық көбінесе қарабайыр формаларға қайта оралу және бейсаналық тілектерді қанағаттандыру арқылы өзін-өзі максималды көрсету құралы ретінде көрінеді (және стрессті жеңілдету ретінде).
Біріншіден, сурет пен бейнелер қуанышпен байланысты, сондықтан Г.Шоттенлоер арт-терапия әдісін психикалық жарасы бар, ішкі жанжалдары шешілмеген және қатты мазасыз балалармен психокоррекциялық жұмыста қолдануды ұсынады. Ол қуаныш сенімділікті арттырады, өмірге деген оң көзқарасты қалыптастырады және көптеген қорқыныштан зардап шегетін баланың дамуы үшін дәл осы қасиеттер қажет деп санайды. Кескін сіздің тәжірибеңізге назар аударуға мәжбүр етеді, олар туралы біліңіз. Сурет салу кезінде оқиғаларды, баланың жасына қарай көбірек дамитын тәуелсіздік түрін қайта қарастыруға болады.
Өнер көркемдік дамудың маңызды факторы бола отырып, 1) коммуникативті, 2) реттеуші, 3) катарсистік функцияларды орындай отырып, баланың психотерапиялық әсеріне, эмоционалдық саласына әсер етеді. 1) Өнердің коррекциялық, дамытушылық және психотерапиялық мүмкіндіктері баланың өзін танытуы мен өзін-өзі жүзеге асыруы үшін шығармашылық процесінде де, оның өнімдерінде де, өзінің «Менін» бекіту мен тануда іс жүзінде шексіз мүмкіндіктер беруімен байланысты. Баланың көркемдік іс-әрекетінің туындылары тұлға дамуының әртүрлі кезеңдерінде елеулі ересектермен және құрдастарымен қарым-қатынас орната отырып, қарым-қатынас процесін жеңілдетеді. Баланың шығармашылық нәтижелеріне басқалар тарапынан қызығушылық, олардың көркемдік қызмет өнімдерін (суреттер, қолөнер, ән, би және т.б.) қабылдауы жасөспірімнің өзін-өзі бағалауын жоғарылатады.
2) арт-терапияның реттеуші функциясы жүйке-психикалық стрессті жеңілдету, психосоматикалық процестерді реттеу және позитивті психо-эмоционалды жағдайды модельдеу болып табылады.
3) Өнердің катартикалық (тазартушы) әсері бұрыннан белгілі. «Катарсис» терминін ежелгі грек философтары қолданған, демек, адам өнермен байланыс жасағаннан кейін бастан кешетін психологиялық тазартуды білдіреді. Катарсистің психологиялық механизмін Л.С.Выготский өзінің «Өнер психологиясы» атты еңбегінде ашқан: «Өнер әрдайым қарапайым сезімді жеңетін нәрсені алып жүреді. Өнер қозғағанда ауырсыну мен толқу әдеттегі ауырсыну мен толқудан гөрі көп нәрсені алып жүреді. Өнердегі сезімдерді өңдеу оларды қарама-қарсы жаққа айналдырудан тұрады, яғни өнер өздігінен жүзеге асыратын жағымды эмоцияға ».
Арт-терапия адамға оның мәселелерін емдеудің немесе шешудің «сыртқы», «механикалық» құралдарын таңдамайды, керісінше оның ішкі ресурстарын «іске қосады». Сонымен қатар, балалармен көрнекі сабақтар өткізу балаға агрессиядан және басқа жағымсыз жағдайлардан құтылудың әлеуметтік қолайлы әдісін ұсынуға, ішкі бақылау мен қиял сезімін дамытуға, өзін-өзі бағалауды арттыруға көмектеседі, бұл емдеу процесіне оң әсер етеді.
Осылайша, бастауыш мектеп жасындағы балалармен жұмыс жасауда арт-терапияны қолдану агрессивтілік пен психикалық үйлесімділікті төмендетуге көмектесетін түзету функциясын орындайды.
Бала агрессиясының алдын-алу бойынша ұсыныстар
Агрессивті балалар ересектердің түсінігі мен қолдауына мұқтаж, сондықтан біздің басты міндетіміз - балаға орынды және уақытылы көмек көрсету.
Мінез-құлқында қиындықтары бар балаларға шынымен көмектесу үшін мұғалім келесі нұсқауларды орындауы керек:
- баланы сол күйінде қабылдауға;
- өз талаптарын балаға ұсынған кезде сіздің тілектеріңізді емес, оның мүмкіндіктерін ескеріңіз;
- баланың ой-өрісін кеңейту;
- орындалатын жұмыста оның маңыздылығын баса отырып, баланы бірлескен іс-шараларға қосу;
- агрессияның шамалы көріністерін елемеңіз, басқалардың назарын оларға аудармаңыз.
Агрессияны жоюға арналған ойындар. Ашумен күресу.
«Қоңырау».
Мақсаты: ауызша агрессияны жою, балаларға ашулануды қолайлы түрде көрсетуге көмектесу.
Балаларға мынаны айтыңыз: «Балалар, допты шеңбер бойымен бере отырып, бір-бірімізді әр түрлі қорлайтын сөздермен шақырайық (шарт алдын ала талқыланады, қандай ат қоюға болады. Бұл көкөністер, жемістер, саңырауқұлақтар немесе жиһаз атаулары болуы мүмкін). Әр үндеу: «Ал сен, ..., сәбіз!» Деген сөздерден басталуы керек. Бұл ойын екенін ұмытпаңыз, сондықтан біз бір-бірімізге ренжімейміз. Соңғы турда сіз көршіңізге жағымды сөз айтуыңыз керек, мысалы: «Ал сен, .... күн сәулесі!» [23]. «Аяқтар аяқ асты.»
Мақсаты: тітіркенуді басу, балаларға ашуды қолайлы түрде көрсетуге көмектесу, эмпатия, сенім, жанашырлық, эмпатия қабілетін дамыту.
«Көзге көз».
Мақсаты: балалардың эмпатия сезімін дамыту, сабырлы көңіл күйге келтіру.
Балалар жұптасып қол ұстасып, бір-біріне қарап, үнсіз әр түрлі күйлерді жеткізуге тырысады: «Мен қайғымын», «Мен ашуландым», «Мен ешкіммен сөйлескім келмейді», «Мен көңілдімін» және т.б.
Ойыннан кейін балалармен қандай күйлер таратылғанын, олардың қайсысын табу оңай, ал қайсысы қиын болғанын талқылау қажет.
Олар сумен, құммен, сазбен ойнаудың агрессиясын жою үшін өте пайдалы.
Сіз өзіңіздің қылмыскеріңіздің мүсіншесін саздан құйып аласыз (немесе оның атын өткір затпен сызып тастай аласыз), оны сындырып, ұсақтап, алақанның арасына тегістеп, содан кейін қаласаңыз қалпына келтіре аласыз. Оның үстіне, бұл баланың өз еркімен өз жұмысын бұзуы және қалпына келтіруі және бәрінен бұрын балаларды қызықтыруы мүмкін.
Балаларға сазбен бірге құммен ойнау ұнайды. Біреуге ашуланған бала жауды бейнелейтін мүсіншені құмның тереңіне көміп тастауы мүмкін, осы жерге секіріп, сол жерге су құйып, текшелермен, таяқшалармен жауып тастай алады. Осы мақсатта балалар көбінесе «Kinder Surprises-тен» кішкентай ойыншықтарды пайдаланады. Оның үстіне, кейде олар алдымен мүсіншені капсулаға салып, содан кейін ғана көміп тастайды.
Ойыншықтарды көму және қазу, бос құммен жұмыс жасау, бала біртіндеп тынышталады. Осылайша, әлем қалпына келтірілуде.
Балаларды стрессті жеңілдетуге бағытталған ойын арқылы үйрету: қуып жету, арқаннан секіру, жаттығу ... балалар ересектермен осындай ойын ойнағанды ұнатады. Бұл әрекеттер агрессивті стрессті жеңілдетеді және балаға жағымды эмоциялар береді [32].
Сондай-ақ, балалар демалуға, стрессті жеңілдетуге бағытталған ойындарды қатты ұнатады.
Қорытынды
Бұл жұмыс арт-терапияның бастауыш мектеп жасындағы агрессивті балалармен психокоррекциялық жұмысты ұйымдастыруға әсерін зерттеуге арналған. Психологиялық және психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді зерттей отырып, біз агрессивтіліктің пайда болуын түсіндіретін әр түрлі теорияларды қарастырдық. Теорияларды талдау бірқатар іргелі ұстанымдар бойынша олардың жақтаушыларының көзқарастары өте ұқсас екендігін байқауға мүмкіндік береді.
Біз арт-терапияны қолдану мен балалардағы агрессивтілік деңгейінің динамикасы арасындағы байланысты анықтадық. Нәтиже көрсеткендей, жүргізілген психокоррекциялық жұмыс оң әсер етеді, өйткені агрессивтілік деңгейі төмендеді. Бұл оқушылармен ұзақ уақытқа созылатын түзету жұмыстары ондағы агрессивтілік деңгейі ең төменгі деңгейге дейін төмендейді деп айтуға мүмкіндік береді.
Балалардың агрессивті мінез-құлқын диагностикалау және жою проблемалары бір-бірімен тығыз байланысты күрделі көп функциялы тұжырымдама пайда болады. Тиімділіктің белгісі ретінде балалардың эмоционалды қалыптасуының динамикасын бағалау қажет, бұл жағдайда психологиялық ісіктердің пайда болуы мен дамуы - ашуланусыз қарым-қатынас жасау, алаңдаушылық пен сезімталдықты азайту.
Балалардың агрессивтілігінің дамуын сипаттайтын негізгі шарттар: отбасы, құрдастары, бұқаралық ақпарат құралдарында осы сала және т. б. Балалар агрессивті әрекеттерді тікелей күшейту арқылы, сондай-ақ агрессивті әрекеттерді бақылау арқылы үйренеді. Агрессия мен төзбеушілікпен ауыратын қоғам өзінің жас ұрпағын жұқтырады. Қауіп-қатер жаңа ұрпақтың туа біткен және әлеуметтік болуы мүмкін, әлеуметтік патологиядан әлеуметтік нормаға айналуы мүмкін, сондықтан бұл мәселені психологиялық және педагогикалық ғылымдар деңгейінде де, практикалық деңгейде де егжей-тегжейлі және толық талдауды жалғастыру керек.
