Құзыреттілік- жаңартылған білім беру аясындағы рөлі

Аңдатпа

Қазіргі Қазақстанда әлемдік білім беру кеңістігіне бағдарланған жаңа білім беру жүйесі қалыптасуда. Бұл процесс педагогикалық теория мен практикадағы елеулі өзгерістермен қатар жүреді. Білім беруді реформалау – елдің бәсекеге қабілеттілігін арттырудың маңызды бағыты. Сондай-ақ, жаңашылдықты енгізу әрқашанда белгілі бір қиындықтарға тікелей тап болады, инновациялар сақтықпен қабылданады, біреулер мұның прогрессивті белгілерін көретін болса, ал кейбіреулері болса, болашақ «сауатсыз ұрпақ» үшін қорқады. Әлбетте, басқа салалардағы сияқты білім берудің мен оқытудың да жаңа жүйесін толықтай бағалау үшін уақыт керек. Бүгінгі таңда жаңартылған білім беру мазмұнына сай оқыту - білім беру жүйесінде өзекті мәселелердің бірі болып отыр.Соңғы жылдары отандық білім беру тәжірибесінде болған өзгерістер мектеп жұмысының бір жағын да өзгеріссіз қалдырған жоқ.

Қазіргі уақытта педагогика мен психологияда "құзыреттілік" және "құзыреттілік"ұғымдарын анықтаудың бірыңғай тәсілдері қолға алынуда, дегенмен құзыреттілік деп біз іс-әрекеттің нәтижелі орындалуын, адамның өз құзыреттілігін іс жүзінде жүзеге асыру қабілетін қамтамасыз етеді. Құзыреттілік негізгі білімнің, дағдылар мен қасиеттің тірек жиынтығы ретінде саналады.

Қорытындылай келе,педагогика ғылымдарының докторы А.В. Хуторскийдің оқушылардың негізгі құзыреттіліктері туралы теориясын басшылыққа алатын болсақ, мұғалім мектепте қалыптастыратын оқушылардың негізгі құзыреттіліктері - оқу-танымдық, ақпараттық, коммуникативті, әлеуметтік және т.б.Құзыреттіліктің өзегі - белсенділік қабілеттері-әрекет тәсілдерінің жиынтығы болып табылады.

Кілт сөздер: жаңартылған білім беру мазмұны, оқыту, инновация, әдістеме.

                                             Аннотация

В современном Казахстане формируется новая система образования, ориентированная на мировое образовательное пространство. Этот процесс сопровождается существенными изменениями в педагогической теории и практике. Реформа образования-важнейшее направление повышения конкурентоспособности страны. Кроме того, внедрение нововведений всегда напрямую сталкивается с определенными трудностями, инновации воспринимаются с осторожностью, кто-то видит прогрессивные признаки этого, а кто-то, если таковые имеются, опасается за будущее «неграмотное поколение». Очевидно, что, как и в других областях, необходимо время, чтобы полностью оценить новую систему образования и обучения. На сегодняшний день обучение по обновленному содержанию образования является одной из актуальных проблем в системе образования.

В настоящее время в педагогике и психологии принимаются единые способы определения понятий «компетентность» и «компетентность», однако под компетентностью мы понимаем эффективное выполнение действий, способность человека реализовать свою компетентность на практике. Компетентность рассматривается как основной набор базовых знаний, навыков и атрибутов.

В заключение аннотации,хотелось бы руководствоваться теорией доктора педагогических наук А.В. Хуторского  об основных компетенциях учащихся, то основными компетенциями учащихся, формируемыми учителем в школе, являются учебно-познавательная, информационная, коммуникативная, социальная и др. Ядром компетентности является совокупность деятельностных умений-способов действия в образовании подрастающего покалении.

Ключевые слова: обновленный образовательный контент, обучение, инновации, методология.

                                             Abstract 

In modern Kazakhstan, a new education system is being formed, focused on the world educational space. This process is accompanied by significant changes in pedagogical theory and practice. Education reform is the most important direction of increasing the competitiveness of the country. In addition, the introduction of innovations always directly faces certain difficulties, innovations are perceived with caution, someone sees progressive signs of this, and someone, if any, fears for the future "illiterate generation". It is obvious that, as in other areas, time is needed to fully evaluate the new system of education and training. To date, training on the updated content of education is one of the urgent problems in the education system.

Currently, in pedagogy and psychology, common methods for defining the concepts of "competence" and "competence" are accepted, however, by competence we mean the effective performance of actions, the ability of a person to realize his competence in practice. Competence is considered as a basic set of basic knowledge, skills and attributes.

In conclusion of the annotation, I would like to be guided by the theory of Doctor of Pedagogical Sciences A.V. Khutorsky about the basic competencies of students, then the basic competencies of students formed by a teacher at school are educational, cognitive, informational, communicative, social, etc. The core of competence is a set of activity skills-methods of action in the education of the younger generation.

Keywords: updated educational content, training, innovation, methodology. 

«Бүгінгі күннің басты міндеті –құзыретті, өз білімдерін өзгермелі түрде қолдана алатын, үздіксіз өзіндік оқытумен айналысатын жас ұрпақты тәрбиелеу»М. Ноулз. 

Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында білім беру жүйесінің мазмұнын жаңарту бойынша жұмыстар белсенді жүргізілуде. Орта мектепте оқытудың жаңа жүйесін енгізу 2016-2017 оқу жылында және бүгінгі күнге дейін жалғасуда [1]. Білім беру мазмұнын жаңарту, ең алдымен, орта білім беру моделін, оның құрылымын, оқыту мен тәрбиелеудің тәсілдері мен әдістерін қайта қарау, оқушылардың жетістіктерін бағалаудың түбегейлі жаңа жүйесін енгізу болып табылады. Аталған бағдарламаның басты мақсаты-бәсекеге қабілеттілікті, функционалдық сауаттылықты арттыру, балаларға тиісті білім беру және оларға қажетті қасиеттер мен құндылықтарды сіңіру.

Қоғамды жаһандандыру, адам ресурстарын жұмылдыру, АКТ-дағы алып өзгерістер, интернет желісіндегі ақпараттың қолжетімділігі, БАҚ пен технологиялардың өсіп келе жатқан ықпалы, білім берудегі инновациялар сияқты әлемде болған өзгерістер-отандық білім беруде де өзгерістер қажеттілігіне алып келді. Қазіргі уақытта мектептен оқушыларға сыни тұрғыдан ойлау және проблемаларды шеше білу, топтық жұмыс және көшбасшылық қасиеттер, икемділік пен жаңа жағдайларға бейімделе білу, бастамашылдық пен кәсіпкерлік дағдылар, ойларды ауызша және жазбаша түрде сауатты және анық жеткізе білу, ақпаратты іздей және таба білу, қызығушылық пен қиял сияқты дағдыларды үйрету күтілуде.

Оқушылардың негізгі құзыреттіліктерін қалыптастыруқазіргі білім беру жүйесіндегі маңызды проблемалардың бірі. Бұл мәселені шешуге оқытудың құзыреттілік тәсілі көмектеседі. "Құзыреттілік" ұғымын ашып қарастыратын болсақ, педагогикалық əдебиеттерде құзыреттіліктің келесі берілгендей түрлері көрсетіледі: түрлі ақпарат көздерінен білімдер алу тəсілдерін меңгеруге негізделген өзіндік танымдық іс- əрекет саласындағы құзыреттілік;

азаматтық-қоғамдық іс-əрекет саласындағы құзыреттілік (азамат, сайлаушы, тұтынушы ролін орындау); əлеуметтік-еңбек іс-əрекеті саласындағы құзыреттілік (өзінің кəсіби мүмкіндіктерін бағалай алу, өзін-өзі ұйымдастыру дағдылары т.б.); тұрмыстық саладағы құзыреттілік; мəдени-демалыс саласындағы құзыреттілік (бос уақытты тұлғалық сұраныстарға жауап беретін талаптарға сай ұйымдастыра алу).

Құзыреттілік негізгі білімнің, дағдылар мен қасиеттің тірек жиынтығы ретінде саналады.

Педагогика ғылымдарының докторы А.В. Хуторскийдің оқушылардың негізгі құзыреттіліктері туралы теориясын басшылыққа алатын болсақ, мұғалім мектепте қалыптастыратыноқушылардың негізгі құзыреттіліктері - оқу-танымдық, ақпараттық,коммуникативті, әлеуметтік және т.б.

Жаңартылған білім беру мазмұнына сәйкес жаратылыстану пәніндегі оқу-танымдық құзыреттіліктер:

1. мақсат қою және оған жетуді ұйымдастыру, мақсатты түсіндіре білу
2. жоспарлауды, талдауды, рефлексияны, өзін-өзі бағалауды ұйымдастыру
3. танымдық іс-әрекет, берілген дәлелдерге сұрақтар қою, құбылыстардың себептерін табу,зерттелетін мәселеге қатысты түсінік беру, танымдық міндеттер қою және гипотеза жасау; шарттарды таңдау
4. бақылау немесе тәжірибе жүргізу, нәтижелерді сипаттау, қорытындыларды тұжырымдау
5. зерттеу нәтижелері туралы ауызша және жазбаша сөйлеу, әлемнің бейнесін қабылдау және талдай алу тәжірибелері жатады.

Ақпараттық құзыреттіліктер:

1. әртүрлі ақпарат көздерімен жұмыс істеу дағдыларын меңгеру: электрондық кітаптар, оқулықтар, анықтамалықтар, ғаламтор көздерін пайдалану 
2. өз бетінше ақпаратты іздеу, алу, жүйелеу, талдау және таңдау, қажетті ақпаратты ұйымдастыру, түрлендіру, сақтау және оны тарату, 
3. ақпараттық ағындарды шарлау, оның ішіндегі ең маңызды жәнеқажеттісі -БАҚ арналары арқылы таратылатын ақпаратты саналы түрде қабылдай білу
4. ақпараттық құрылғыларды пайдалану дағдыларын меңгеру
5. оқу міндеттерін шешу үшін ақпараттық және телекоммуникациялықтехнологиялар: аудио және бейне жазу, электрондық пошта, ғаламтор желілерін пайдалану.

Коммуникативтік құзыреттіліктер

1. ауызша және жазбаша түрде өзін-өзі, өз сыныбын, мектебін, елін таныстыра білу
2. сауалнама, хат жазу, құттықтау
3. алған білімін тиімді пайдалана білу
4. айналасындағы адамдармен қарым-қатынас жасау тәсілдерін меңгеру
5. ауызша сөйлеухабарлама арқылы сұрақ қоя білу, оқу диалогын дұрыс жүргізу
6. сөйлеу әрекетінің әртүрлі түрлерін меңгеру (монолог, диалог, оқу, жазу)
7. топта бірлескен іс-әрекет тәсілдерін, іс-қимыл тәсілдерін меңгеру
8. қоғамда білімге негізделген жағымды қарым-қатынас дағдыларына ие болу
9. әр түрлі ұлттық қауымдастықтар мен әлеуметтік қауымдастықтардың тарихи тамыры мен дәстүрлерін білу

Әлеуметтікқұзыреттер:

1. типтікәлеуметтікрөлдердіорындаубойыншабілім мен тәжірибегеие болу
2. қоршағанәлемдегі, отбасындағы, ұжымдағыорны мен рөлінанықтау,
3. мәденинормалар мен дәстүрлердімеңгеру
4. өзқызметінбос уақытын жүзегеасыру, ұйымдастырудыңтиімдітәсілдерінмеңгеру
5. Қазақстандағы және басқа елдердегі әлеуметтік нормалар мен құндылықтар жүйесі туралы түсінікке ие болу
6. еңбек және азаматтық қатынастар этикасын меңгеру.

Құзыреттілікті қалыптастырудың негізі- тәуелсіздік. Құзыретті адам -әр түрлі жауапкершілікті өз мойнына алуға қабілетті қалыптасқан тұлғаөз білімінің шекарасын кеңейтуге және оларды жетілдіруге дайын. Жаңартылған білім беру мазмұнының айырмашылығы – оқуды жобалау кезіндегі спиральдік принципі (сыныптан сыныпқа көшкенде алдыңғы білімді жаңа біліммен толықтыру арқылы білім сапасын көтеру), Блум таксономиясындағы мақсаттар иерархиясы, білім деңгейлері бойынша педагогикалық мақсат қою, уақыт сұраныстарына сәйкестік, жүйелілік, үздіксіздік, сызықтық оқыту жүйесі (қатаң логикалық реттілік), «Не?» оқу бағдарламалары, «Қалай?»  оқыту әдістемесі, оқу жоспарлары, бақылау және бағалау.  Осылайша, жаңартылған білім беру мазмұны белсенді, шығармашылық, интеллектуалды жаңа буынға жататын дамыған тұлға қалыптастыруды қарастырады.

Бүгінгі таңда біздің қоғам алдында тұрған ең өзекті және әлеуметтік маңызды міндеттердің бірі-білім беру мазмұнын жаңарту жолдарын іздеу. Соңғы жылдары отандық білім беру тәжірибесінде болған өзгерістер мектеп жұмысының бір жағын да өзгеріссіз қалдырған жоқ.

Қазіргі уақытта педагогика мен психологияда "құзыреттілік" және "құзыреттілік"ұғымдарын анықтаудың бірыңғай тәсілдері әзірленбеген. Құзыреттілік деп біз іс-әрекеттің нәтижелі орындалуын, адамның өз құзыреттілігін іс жүзінде жүзеге асыру қабілетін қамтамасыз ететін жалпыланған іс-қимыл тәсілдерінің кешенін түсінеміз. Құзыреттіліктің өзегі - белсенділік қабілеттері-әрекет тәсілдерінің жиынтығы. 

Негізгі құзыреттерді қалыптастыру субъектіде саналы қызмет процесінде жүзеге асырылады.

Диагностикалық әдістерді таңдау және қолдану, авторлық диагностикалық материалдарды тәжірибелік-іздестіру жұмысының бақылау кезеңінде сынақтан өткізу оларды қолданудың тиімділігін көрсетті, оқушылардың негізгі құзыреттіліктерін дамыту оқу мен дамудың жалпы проблемасының бөлігі болып табылады. Ол оқу іс-әрекеті процесінде, оқу материалының белгілі бір мазмұнын игеру, құбылыстардың себеп-салдарлық байланыстарына ену процесінде жүзеге асырылады.

 Оқу процесінде тұлғаның жалпы дамуы жүзеге асырылады, оның қызығушылық шеңбері кеңейеді, дүниетанымы қалыптасады, қоршаған шындықты, күнделікті өмірді қабылдауға деген көзқарас қайта құрылады, идеялар ғылыми ұғымдар деңгейіне көтеріледі, бұрынғы білім жаңаларын алуға негіз болады, оқушылардың ойлау қабілеттері жетілдіріледі. Мұның бәрі сол процестердің жиынтығына кіреді,бұл оқушының негізгі құзыреттілігін қалыптастырады және оны дамытады.

Жаратылыстану пәнінің мазмұнын сәтті игеруге әсер ететін факторлардың осы алуан түрлілігін түсіну үшін психологиялық-педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерге талдау жасалды, сонымен қатар негізгі құзыреттерді бағалау әдістерін, сондай-ақ оларды дамыту шарттарын анықтау мақсатында тәжірибелік жұмыстар жасалуда.

Оқу үдерісі субъектілерінің қызметін бақылай отырып, сабақтарда негізгі құзыреттіліктердің дамуына ықпал ететін бірқатар жағдайлар бөлінді

1. Оқу материалының мүмкіндіктерін пайдалану. Оқу материалын таңдау кезінде дидактикалық принциптерді сақтау маңызды. Оқушыларды шамадан тыс жүктемеген жөн немесе олардың жұмысын тым жеңілдетпеу керек, өйткені бұл оқушылардың сабаққа деген қызығушылығын төмендетеді.

2. Оқушылардың белсенді оқу қызметі. Жаратылыстану сабақтарында танымдық қызығушылықты дамытудың қуатты құралы-оқушылардың белсенді іс-әрекеттерін, олардың жиынтығын игеру, іс-әрекет тәсілдерін  дағдылар деңгейіне дейін пысықтау. Қызығушылықты сақтаудың қосымша көзі мұғалімнің оқу еңбегінің нәтижелерін көтермелеуі болып табылады. Оқушылардың қызығушылығы шешімнің әртүрлі тәсілдері мен нәтижелерін іздеуді, оларды салыстыруды, дұрыс нәтижені, ең ұтымды әрекет әдісін таңдауды тудырады.

3. Оқушыларда өзін-өзі бақылау және өзін-өзі бағалау, өзара бақылау және өзара бағалау әдістерін қалыптастыру. Сабақта жағымды эмоционалды климатты сақтау үшін мұғалімнің үнемі түсіріп отыруы маңызды. Оқушы тақтаға шақырудан қорықпауы үшін сенімсіздіктің жағымсыз эмоциялары. Оқушылардың өз күштеріне деген сенімін үнемі нығайтып отыру, әр оқушы мен сыныпқа олардың даму перспективаларын көрсету қажет.

4. Жас сезімталдығын ескеріңіз. Әр оқушының психикалық дамуының ерекшеліктерін ескеру және жасөспірім оқушылардың ерекшеліктеріне сүйену қажет.

5. Мұғалімнің шығармашылық, белсенді қызметі.

Қорытындылай келе, орта мектеп оқушыларында құзыреттіліктердің қалыптасуының нақты дәрежесін қайта диагностикалау жүргізу қажет.

Негізінде, мектеп оқушыларының құзыреттілігін қaлыптacтыру бір күнгі жұмыcпен шектелмейді. Ол күнделікті шығармашылықты, кәсіпкерлікті, ізденіске деген құлшыныcты, ынтa-жігерді тaлaп етеді. Мектеп оқушыларының құзыреттілігі жинақталған  білімін практикаға ұштacтырa білгенде ғaнa көрінеді. Құзыреттілікті үнемі дaмытып отыру керек. Оқушыларының құзыреттілігінің қaлыптacуынa оның дамуынақоршаған ортa, жақсы қaрым-қaтынac, білік, қaбілет, білім әcер етеді. Біз қарастырып отырған жалпы оқушылардың  құзыреттілігі жаңа  ғасырда өмір сүріп, еңбек ететін әрбір болашақ жастардан табылуы қажет . Болашақта жоғары сынып оқушыларының зерттеушілік құзыреттілігін қалыптастыруда бірқатар тәжірибелік жұмыстар атқарылуы керек.

Әдебиеттер тізімі

1. Төртінші өнеркәсіптік революция жағдайындағы дамудың жаңа мүмкіндіктері // Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 2018 жылғы 10 қаңтар [Электрондық ресурс]. - URL: http://www.akorda.kz.
2. Н.Ә. Назарбаевтың Білім және ғылым министрі Еран Сағадиевпен кездесу материалдары / / [Электрондық ресурс]. - URL: http://www.akorda.kz.
3. Горохова Н. жаңартылған мазмұнның оң және теріс жақтары / / Приуралье газеті. - 2017. - №27.
4. Заминова. Білім беру мазмұнын жаңартудың қиындықтары мен міндеттері туралы / / білім елі газеті-білім беру елі (республикалық білім беру қоғамдық-саяси газеті).
5. Ишанғалиева А.М. Құзыреттілік — білім мен мүмкіндіктің бірігуі // Шетел тілін оқыту əдістемесі. — — № 2. — 34-б.ҚР Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, Астана, 2010. https://alashainasy.kz/ustazdar_ustahanasy/janartyilgan-bagdarlama--blm-berudeg-jana-mazmun-103589/
6. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы. 27.07.2007 ж. №319-III. Астана, 2007. http://online.zakon.kz/.
7. Қазақстан Республикасының Президенті Қ.Тоқаевтың «Жаңа жағдайдағы Қазақстан: іс-қимыл кезеңі» атты Қазақстан халқына арналған жолдауы 01.09.2020
8. Қазақстан Республикасының жалпыға міндетті білім беру стандарты 31.10.2018 ж. №604. – Астана, 2018
9. Қазақстан Республикасының жалпыға міндетті білім беру стандартының 4-қосымшасына сәйкес жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндеттістандарты 31.10.2018
10. Қазақстан Республикасының білім беруді және ғылымды дамытудың 2020-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. 27.12.2019 ж. №988 – Астана, 2019
11. Қазақстан Республикасының Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Ұлт Жоспары «100 нақты қадам»
12. Симонов в. п. білім беру жүйелеріндегі ғылыми - зерттеу жұмысының 

сапасын модельдеу және бағалау. Оқу әдісі. жоғары және орта кәсіптік 

білім беру жүйесіне арналған нұсқаулық. – М.: "Перспектива" ОО, 

1. 2010. 92 Б. Хуторская а. в. негізгі құзыреттер мен білім беру стандарттары. //"Эйдос" жаңалықтар сайты, PDA нұсқасы. [М., 2002]. URL: 
2. http://www.eidos.ru/journal/2002/0423.html
3. Бейсбекова Ж. Б. құзыреттілік тәсіл-білім берудің жаңа моделі / / қазіргі жаратылыстану ғылымдарының жетістіктері. – 2015. – № 1-1. – 115-120 Б.; URL: https://natural-sciences.ru/ru/article/view?id=34791 (өтініш берген күні: 26.11.2022).