Аннотация: Бұл мақалада көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері, ұлттық-демократиялық партиясының ұйымдастырушысы және жетекшісі, Алаш-Орданың тұңғыш қазақ үкіметінің басшысы, ғалым-энциклопедист, қазақ өлкетану ғылымының негізін салушы, дарынды публицист Әлихан Бөкейханов бүкіл саналы өмірін қазақ халқының бостандығы мен саяси тәуелсіздігі жолындағы күресі зерттеледі.
Жұмыстың мақсаты: Әлихан Бөкейхановтың қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысының тарихында өшпес із қалдырғанын паш ету.
Зерттеудің нәтижесінде Әлихан Бөкейхановтың тұлғасы Қазақстан тарихында ерекше орын алғандығы анықталып, дәлелденді.
Түйін сөздер: «Алаш», партия, Алаш-Орда, ұлт-азаттық қозғалыс, саяси тәуелсіздік, Егемен Қазақстан, қазақ зиялылары, бостандық.
«Егер Мен тірі болсам, Мен әрқашан қазақтардың мүддесіне қызмет етемін!»
Әлихан Бөкейханов.
Егемен Қазақстанның қазіргі даму жағдайында қазақ халқының мемлекеттілігін қалыптастыру мәселесі тарихи ғылымда үлкен өзектілікке ие болып отыр. Осыған байланысты ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялылары өкілдерінің «Алаш» партиясын құру жөніндегі қызметін, сондай-ақ оның ұлттық сана-сезімді қалыптастыру үдерісіндегі рөлін қарастыру аса маңызды болып табылады.
ХХ ғасырдың алғашқы екі онжылдығындағы Қазақстан тарихының проблемаларын түсіну қазіргі заманғы тарих ғылымының өзекті, күрделі және көп жағынан қарама-қайшы мәселелерінің бірі болып табылады. Өткен ғасырдың басы қазақтар тарихында ерекше орын алады. Патшалықтың Қазақ хандығының Ресей империясымен бірігуінен бастап, мәдениетті, идеологияны, дәстүрлерді жасанды түрде алмастыру әрекеттері қазақ халқының рухының үлкен құлдырауына әкеліп соқтыратын қазақ болмысының барлық бастауларын басуға деген ұмтылысы. Сонымен қатар, далаларды отарлаудың әртүрлі жолдары қабылдануда: казактардың кеңеюі, шаруалардың қоныс аударуы. Отаршылдық саясаттың басты мақсаттарының бірі қоғамды шашыраңқы топтарға бөлуге ұмтылу болды. Бірақ тамаша білім алған және далада патшалық жүргізген саясаттың барлық ауыр салдарын түсінген қазақ зиялылары азаттыққа ұмтылады және биліктің әділетсіздігімен күреске белсенді қатысады.
ХХ ғасыр тарихына зер салсақ, қазақ зиялыларынан Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, ағайынды Х. және Д.Досмұхамедовтер, М.Жұмабаев, М.Тынышпаев (сурет 1) Оның өкілдері қоғамның әртүрлі қабаттарынан, ең алдымен дәстүрлі дала ақсүйектерінен шыққан. Қазақ қоғамындағы зиялы қауымның қалыптасуы 20 ғасырдың басына қарай ұрпақтар эстафетасының сипатына ие болып, кәсіби ой еңбегі
сурет 1 тұқым қуалай бастағанын айта кеткен жөн. Олар өз қызметінің негізгі міндеттерінің бірі ретінде қазақ халқының ұлттық болмысын сақтауды ғана емес, тарихи өткенін қайта жаңғыртуды және ұлттық сезімді тәрбиелеуді қарастырды [1].
Бұл кезең тарихында Қазақстанның көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейханов (1866-1937) (сурет 2) - көрнекті саясаткер, ғалым, публицист ерекше орын алады. 1911 жылы белгілі қоғам қайраткері, Ресей империясы Мемлекеттік Думасының депутаты Бақытжан Қаратаев тек «Әлихан Бөкейханов қазақ халқының көшбасшысы болуға лайық» екенін айтты. [2] Ол 1866 жылы 5 наурызда Семей облысы Қарқаралы уезінің тоқырау болысының № 7 ауылында (қазіргі Қарағанды облысы Ақтоғай ауданы Қаратал ауылының аумағы) дүниеге келген. Шығу тегі бойынша Әлихан-1815 жылы Орта сурет 2
жүз ханы болып жарияланған Бөкей ханның ұрпағы. «Алаш» ұлттық-демократиялық партиясының ұйымдастырушысы және жетекшісі, Алаш-Орданың тұңғыш қазақ үкіметінің басшысы, ғалым-энциклопедист, қазақ өлкетану ғылымының негізін салушы, дарынды публицист Әлихан Бөкейханов бүкіл саналы өмірін қазақ халқының бостандығы мен саяси тәуелсіздігі жолындағы күреске арнады.
Білім алғаннан кейін алдымен Қарқаралы орыс-қазақ мектебінде, содан кейін Омбы гимназиясында 1890 жылы Санкт-Петербург орман техникалық институтына оқуға түсті. 1894 жылы оны ІІ дәрежелі ағаш ғалымы дипломымен бітірді. Орман институтында оқып, 1893 жылы экстерном Санкт-Петербург университетінің заң факультетінде курстарды бітіріп, заңгер дипломын алды. Оқуды аяқтағаннан кейін Омбы орман шаруашылығы училищесінде, Омбы көші-қон басқармасында біраз уақыт педагогикалық, ғылыми және әкімшілік жұмыстармен айналысты. [3]
1905 жылы басталған Қазақстандағы саяси өмірдің жандануы бірінші Ресей революциясымен байланысты. 1905 жылы Әлихан Бөкейханов Ресей конституциялық-демократиялық партиясына (кадеттер) кіріп, кадеттер партиясының қазақ бөлімшесін ұйымдастыру мақсатында Орал мен Семей қалаларында жиналыс өткізді. Кадеттер ұлттың Мемлекеттік өзін-өзі анықтауы емес, мәдени автономия деп танылды. Қазақ элитасы көшбасшыларының басты мақсаты Ресей құрамында автономды қазақ мемлекеттілігін құру болды.
1907 жылы Ресей халықтарына салыстырмалы саяси бостандық беретін «патша манифесі» шықты. Ресейдегі бұл оқиға қазақ зиялыларының қызметіне де өз түзетулерін енгізді, ол өзінің баспа басылымдарын құруға жігерлі кіріседі. Осылайша, алғашқы басылым қазақ тілінде (араб графикасы негізінде) басылған «Айқап» журналы (сурет 3) болып табылады. Бұл басылым қазақ халқының өмірінің барлық қырларын қамтыды. Журналдың айналасына жиналған авторлар прогрессивті қазақ зиялыларының өкілі болды. Журнал беттерінде аграрлық мәселені талқылау маңызды орын алды, авторлар қазақ қоғамының қатардағы мүшелерінің санасына қазақ жерін иеліктен шығаратын заңдарды жеткізуге тырысты, сонымен бірге патшалық
сурет 3 мақсаттары мен жоспарларын түсіндіріп, артық иеліктен шығару Ресей империясының қатаң саясатының бастамасы ғана екенін ескертті. Ә. Бөкейханов «Ертіс», «Омич», «Голос» кадет газеттерінде редактор болып жұмыс істеді.
Әлихан Бөкейхановтың Бірінші дүниежүзілік соғысқа дейінгі кезеңдегі (1905-1913) саяси қызметін талдау, оның саяси көзқарастары да қазақ ұлттық зиялылары арасында ұлт-азаттық идеялардың қалай дамығаны туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Оның қызметі революциялық-демократиялық, либералдық-демократиялық және діни бағыттағы ұлт-азаттық қозғалыстың әртүрлі ағымдарының топтасу процесіне айтарлықтай әсер етті. Бұл кезеңде Бөкейхановтың қарама-қарсы мінберлерде тұрған адамдарды жинай білу, ымыраға келу қабілетін сақтай отырып, өз ұстанымын парасатты және дәйектілікпен қорғай білу сияқты қасиеттері айқын көрінді.[4]
Алайда, осы кезеңде Бөкейхановта қазақтардың қазіргі монархиялық жүйе аясындағы жағдайын өзгертуге болады, бірақ демократиялық күрес әдістері арқылы деген елес күшті болғанын атап өткен жөн. І дүниежүзілік соғыс (1914-1918) басталып, 1917 жылы Ресейде басталған Ақпан төңкерісі қазақ ұлттық зиялыларының, оның ішінде А.Бөкейхановтың байырғы халықтың құқықтарын қорғау жөніндегі қызметін жандандырды. Қазақ ұлттық партиясын құру жөніндегі алғашқы қадамдар 1905-1907 жылдардағы бірінші орыс буржуазиялық-демократиялық революциясы кезеңінде жасалды.
Уақытша үкіметті мемлекеттік басқарудың заңды органы ретінде толық қолдайтынын сол кездегі ұлттық өзін-өзі басқару органдарына өкілдік ететін «Қазақ» газеттері, қазақ комитеттері жариялады. Уақытша үкіметтің Торғай облысы бойынша комиссары қызметін Ә.Бөкейханов атқарады. 1917 жылдың көктемі мен жазында қазақ халқының саяси және әлеуметтік-экономикалық талаптарын қалыптастырған облыстық қазақ съездері өтті. [4]
1917 жылы шілдеде Ә.Бөкейханов пен кадеттердің жолдары екіге айырылды, өйткені ол ең маңызды мәселеде – қазақ халқына автономия беруде, сондай-ақ басқа да іргелі мәселелерде (мемлекет арасындағы қарым-қатынас) қолдау табуды тоқтатты. Ол «Мен кадеттер партиясынан неліктен шықтым» деген мақаласында өз уәждерін баяндап, партиялық жолдастардың «қолданыстағы шекарада империяны сақтап қалуға» деген ұмтылысын келіспеушіліктердің мәні ретінде атап өтті.
Қазақ элитасы Ақпан төңкерісін мақұлдаумен және түсіністікпен қарсы алды, өйткені халық патшалық езгісі мен зорлық-зомбылығынан босатылды. Патша режимін құлату және елдегі қоғамдық-саяси өмірді демократияландыру, қазақ зиялылары өздерінің саяси партияларын құруға шешім қабылдады. 1917 жылы шілдеде Орынборда өткен Бүкілқазақ съезінде «Алаш» партиясы (сурет 4) құрылды. Бұл қазақ халқының тарихындағы алғашқы саяси партия болды. Көп ұзамай 10 бөлімнен тұратын партия бағдарламасының жобасы жасалды. Бағдарламаның негізгі мақсаты Ресей сурет 4
федеративтік демократиялық республикасының құрамында Қазақ автономиясын құру болды. [5]
Бұл жылдары Бөкейхановтың ұстанымы қандай болды? Ол белсенді саяси және мемлекеттік қызметтен бас тартуға мәжбүр болды. Ол Ленин мен большевиктердің билікті басып алу жолындағы заңсыз және террористік әрекетін санады. Кеңес үкіметі автономия идеясын жоққа шығармағандықтан, Бөкейханов мәдениет саласында заңды түрде жұмыс істеуге болады деп есептеді. Бірақ ұлттық сананың өсу шыңына көтерілген ұлт көшбасшысы мен оның басқа да серіктері ұлттық сананың өсу шыңында көтеріліп, оппозиция мен келіспеушілік ретінде ғана емес, «Кеңес өкіметіне қарсы революциялық күрес» ретінде қарастырылды. Ол кейіннен 1937 жылы қуғын-сүргінге ұшырады.
Әлихан Бөкейхановтың тұлғасы Қазақстан тарихында ерекше орын алады. Ол қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысының тарихында өшпес із қалдырды. Әлихан және басқа ұлттық зиялы қауым жетекшілері бостандық рухын, бірлік пен мемлекеттілікті сақтау үшін күресті қалыптастыра алды.
1911 жылы белгілі қоғам қайраткері, Ресей империясы Мемлекеттік Думасының депутаты Бақытжан Қаратаев тек «Әлихан Бөкейханов қазақ халқының көшбасшысы болуға лайық» екенін айтты. Ахмет Байтұрсынов, Мұхтар Әуезов, Міржақып Дулатов, Шәкәрім Құдайбердиев және басқа да көрнекті тұлғалар оны жоғары бағалады, халық көшбасшысы деп таныды. Қазақ халқының көшбасшысы ретінде ол Ресей қоғамында да, Ресейдің прогрессивті зиялыларына да танылды. Сондықтан, Әлихан Бөкейханов Біздің ұлттық мемлекеттілігіміздің жандануының бастауында тұрғанын ескере отырып, егер ұлы тұлғалардың біздің тарихымыздағы орны, маңызы мен үлесі туралы айтуға рұқсат етілсе, онда біз бұл тұлғаны Абылай хан, Кенесары, Керей және Жаңыбекпен қатар қабылдауымыз керек.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
- Шаймұханова С.Д., Ерденбекова Ж.С., Бибігүл Мұратбекқызы « Әлихан Бөкейхановтың Қазақстанның саяси-зерттеу қызметіне қосқан үлесі// Қолданбалы және іргелі зерттеулердің халықаралық журналы. - 2016. - No 5-2.
- Бәкір Ә. «Ұлт ұлы» /Егемен Қазақстан, №44 (28772) 5.03. 2016.
- Алихан Бокейханов. «Избранное». А., Казахская энциклопедия, 1995.
- Қ. Сәдуакасов «Әлихан әлемі»/Егемен Қазақстан, №55(2878) 24.03.2016.
- URL: https://applied-research.ru/ru/article/view?id=9250.
