Отырар – Орталық Азиядағы ең көне қалаларының бірі. Ол алғаш рет әлемге әйгілі философ және математик Әбу-Наср-әл-Фарабидің туған жері ретінде 9 ғасырда айтыла бастады. Отырар қаласы XIII ғасырдың ортасында Шығыс пен Батыс арасындағы ірі сауда орталықтарының біріне айналды. Қарахандар әулетінің сәнді аулаларының бірі қалаға іргелес болды. Ол сондай-ақ ғылым, медицина, білім және сауда салаларында өркендеді. Отырар өзіне ғалымдарды, ақындарды, музыканттарды, жазушылар мен данышпандарды ерекше тартады. Атақты Әмір Темір 1405 жылы Отырар сарайларының бірінде қайтыс болды.
Отырар – Ұлы Жібек жолы дәуіріндегі Қазақстанның гүлденуінің куәсі. Орта ғасырларға дейін ірі сауда орталығы болып қала берді. Отырар өзінің жалбыз сарайымен, ерекше жылыту жүйесі бар сәнді шығыс моншаларымен, ежелгі дәуірдегі ең атақты кітапханалардан еш кем түспейтін алып кітапханасымен әйгілі болды.
Орта ғасырларда Арыс пен Сырдария өзендерінің сағасындағы 2500 шаршы шақырым үлкен құнарлы алқапқа жайылған үлкен Отырар оазисінің сауда және діни астанасы болды. Көптеген сауда жүйелері осы қала арқылы өткен, сондықтан бұл қаланы сауданың орталығы деп атаған. Ұлы Жібек жолының өзі Отырар арқылы өтетін.
Отырар Қазақ хандығының ірі қалаларының бірі ретінде 18 ғасырға дейін өмір сүрді. Құрғақшылық қаланың өлімінің негізгі себебі болды, өйткені адамдар қаланы 19 ғасырда тастап кете бастады. Қалған қала қирандылары еліміздің оңтүстігіндегі Талапты ауылында орналасқан. Міне, Түркістанның төңірегінде Отырар сауда орталығы болып, керуен жолдарының торабында тұрған шаһардың бұрынғы ұлылығын еске түсіргендей, түйелер көне қоныстың жанынан өтеді.
Отырардың археологиялық қазбалары 1969 жылы басталып, археологтар: мешіттер, монша, қала кварталдары мен сарайды тапты. Қазір археологиялық қазба жұмыстары жүргізілген жерде ашық аспан астындағы мұражай бой көтерді. Мұнда туристер көне қаланың қирандыларын – базарды, мешіттерді және тұрғын аудандарды аралайды. Ежелгі қаладан көптеген құдықтар аман қалды, жердің бәрі қыш ыдыстардың сынықтарына толы, тарихы жүздеген жылдарға созылады.
Әлемге әйгілі Әмір Темірдің есімі Отырармен байланысты, өйткені оның бұйрығымен ұлы тәлімгер, ұстаз Қожа Ахмет Йассауи – Арыстан-Бабаның құрметіне кесенелер тұрғызылған. Бұл кесене қаланың басты көрікті жерлерінің біріне айналды және бүгінге дейін мұнда әлемнің түкпір-түкпірінен қажылар келеді.
Аңызға айналған Отырар қаласын, аңыз бойынша, Шыңғыс хан менмендігі мен бағынғысы келмегені үшін өртеп жіберген. Орта ғасырларда Арыс пен Сырдария өзендерінің сағасындағы 2500 шаршы шақырым үлкен құнарлы алқапқа жайылған үлкен Отырар оазисінің сауда және діни астанасы болды.
Отырар – Ұлы Жібек жолы дәуіріндегі Қазақстанның гүлденуінің куәсі. Орта ғасырларға дейін ірі сауда орталығы болып қала берді. Отырар өзінің жалбыз сарайымен, ерекше жылыту жүйесі бар сәнді шығыс моншаларымен, ежелгі дәуірдегі ең атақты кітапханалардан еш кем түспейтін алып кітапханасымен әйгілі болды. Әлемге әйгілі ортағасырлық ойшыл Әл-Фараби осы қалада туып, өмір сүріп, еңбек еткен.
XIII ғасырдың аяғында монғол шапқыншылығы кезінде қала қирады. Алайда оның қирандылары әлі күнге дейін даланың үстінде алып төбедей көтеріліп келеді. Археологтар тазартқан көшелер мен үйлердің қирандылары туристердің көз алдында бір кездері қайнаған қала өмірінің дәлелі ретінде көрінеді. Бұл жерде әскери бекіністердің ізі қалған жүзден астам шағын елді мекендер салынды.
Қазіргі таңда, Отырарды көптеген туристтер әлемнің түкпірінен көруге келеді. Бұл қаланың біздің елімізге тарих жағынан пайдасы өте арасан. Өйткені, еліміздің құрылуына себеп болған тарихи оқиғалардың бірі осы Отырармен тығыз байланысты болып келеді.
Біз Отырарды Қазақстан Республикасының археологиялық гауһартасы деп атасақ болады. Қаланың ішінде аман қалған ғимараттар мен табылған әшекей-бұйымдар, еліміздің өткен заманда қалай өмір сүргенің анық көрсетеді.
Сонымен қатар, Отырардың арқасында еліміздегі туризм дамиды. Өзіміздің елден, тіпті шет елден осы қаланың архитектурасын көруге көп туристтер келеді. Осы қалада орналаскан ашық аспанды музейде, сонау көне заманнан аман қалған заттардың өзі, тарихи құбылыс. Қожа Ахмет Йассауи және Арыстан-Бабаның құрметіне арналған салынған кесенелерде туристтерді өзіне баурайды. Мемлекетіміз сол кесенелерге аса маңызды көңіл бөледі. Өйткені, олар көне болғандықтан, олар табиғат факторларынан кирауы мүмкін, сондықтан үкімет басшылары құрылыс жұмыстарың жүргізеді.
Көне Отырар елімізге археологиялы маңызд болғандықтан, бұл қалаға аса маңызды қауіпсіздік жағдайын жасайды. Мысалы, Отырар ЮНЕСКО-да Қазақстан мен Япония жасаған “Көне Отырар қаласының сакталуы және консервациясы” атты проект арқылы, қала аса қатты бақылау үстінде болып келеді.
Көне қаланы насихаттау үшін қазіргі таңда еліміз “Жаулаушының көлеңкесі, немесе Отырардың құлауы” атты көркем фильм түсірді. Бұл фильмнің астарлы ойы: Отырардың кандай қиыншылықтардан өткенін көрсету болып табылады. Сонымен қоса, Отырар атты қазіргі таңда көптеген кітапханалар, кафелер, телеарналар және тағы басқалар заттар ашылған.
Қорытындылай келе, Отырар тарихы бай, көне қала. Оны басқаша үлкен мұражай, деп атаса да болады. Өйткені, бұл қаланың ішіде барлық саладағы жұмыстар өте дамыған болған. Ол Қазақстанның өткені мен болашағың байланыстырып тұрған қала. Оның археология саласында маңыздылығы өте жоғары. Сондықтан мемлекет осы асыл тасты бағалап, әрі қарай бұл қалаға қауіпсіздік қамтамасыз етіп, көне ғимараттарға ревставрация жасап, мұраай секілді қалуы үшін дамыту керек.
