Халық оюды ойып, жапсырмалап әсемдеумен шұғылданатын адамдарды "оюшы" деп атаған. Әр шебердің өз бұйымдарына арналған рулық таңбалары болған. Сол сиякты өз мектебі, өз шәкірттері, өз құпиясы болғанын байқаймыз.Қазақ халқының мақал-мәтелдеріндегі ою-өрнек шеберлері туралы айтылған пікірлердің тәрбиелік мәні зор.
Ел аузында ою-өрнек түрлерін жіктеуге арналған мынандай мақал да бар: «Күміс семдеп зер салмай, қошқармүйіз төңкермей ұласымды өрнек жараспас, көкөніс өрнек көмкермей». Ою мен өрнек қазақтың қосалқы екі ұғымынан пайда болған. Екі ұғым біріге келіп, латынның "орнамент" ұғымынан туған. "Әсемдеу, сәндеу" деген мағынаны білдіреді.
Ою-өрнекті оқу - халықтың өткендегі рухани өнерін, өмірін, мінез-құлқын оқу деген сөз. Мысалы, түкті кілемдерде кездесетін үлкен гүлдерді "күмбез" десе, кілем жиектерінде су сылдырап ағып жатса, оны "қорған түбіндегі су" деп түсінген.
Орыс ғалымы А.Шевцова қазақ ою-өрнегін эстетикалық функциясы бар этноәлеуметтік сәйкестендірудің күрделі өміршең көпфункционалды жүйесі деп сипаттайды. Ғалым еңбегінде қазақ ою-өрнегінің жетекші қасиеттерінің бірі - оның полисемиясы - ол қарапайым көру қатарын қолдана отырып, көптеген идеяларды белгілей алатындығы айтылады [1].
Расында да, қазақ ою-өрнектерінің түрлері мен атауларына назар аударсақ, әр ою-өрнектің колдану аясы, орны мен өз мағынасы, бастауы бар екенін көреміз. Ою-өрнектерге нәр бәріп, мағынасын анықтауда түстердің де орны ерекше. Бұл бояулар шебердің биік талғамынан пайда болып, жоғарғы талапқа, ұлттық талғамға ие болған. Қазақ ою-өрнектерінің мағынасын білу үшін осы бояулардың шартты белгілерін білу керек. Мысалы, көк түс - аспан, ғарыш әлемі, кейде су мен мұз ұғымын білдіреді. Ақ түс - адалдықты, пәктікті, куанышты білдірген, ал қызыл түс - от пен күн белгісін берсе, жасыл түс көктемді, жастықты білдірген, кейде береке мен молшылық белгісі ретінде қабылданады. Сары түс - от пен күннің жылуын берсе, кейде данышпандық ұғымын білдірген.
Қазақ өнерінде ою-өрнектің бірнеше тобы бар: геометриялық, өсімдікті, зооморфтық және космогониялық, олар халықтық-қолданбалы өнердің жалпы құрамына аз ғана енген. Бояулардың түсі әдетте шикізаттың табиғи түстерімен - ақ, қара, қоңыр және қызыл түстермен шектеледі [2, 11]. Өз кезегінде басымдық өте ашық түстерге берілді.
Ғалым Масанов ағашты көркем оюда қазақтар көбінесе өсімдік оюын (ағаш ою, гүл ою), геометриялық және аз дәрежеде зооморфты оюларды қолданғандығын айтады. Бірақ зооморфтық ою-өрнек элементтері ағашқа сурет салуда кеңінен қолданылды.
Қазақ ою-өрнектері өзбек тіліне, әсіресе қырғыз тіліне ұқсас, бірақ өзіндік тарихы мен өзіндік ерекшеліктері бар, оларды суреттің композициялық шешімінде де, оның жекелеген элементтерінің сипатында да және оларды пайдалану дәрежесінде көруге болады. Сонымен қатар, қазақ ою-өрнектері өзбек тілінен ерекшеленеді, біріншісі - ірі элементтердің үйлесімділігіне, екіншісі - ұсақ элементтердің үйлесімділігіне тән [3, 174].
Қазақтарда исламның кеш және әлсіз таралуына, сондай-ақ олардың көшпелі мал шаруашылығының ұзақ өмір сүруіне байланысты қазақ ою-өрнектерінде шығу тегі бойынша зооморфтық элементтер өзбектерге қарағанда жиі кездеседі. Сондықтан, ғалым Р. Карутцтың қазақ ою-өрнегінің өзіндік ерекшеліктерінің бірі деп «қошқар мүйіз» (қойдың мүйізін) деп аталатын бейнені санауының жөні бар [4]. Қошқармүйіз - көне ою түрі. Ол көшпелі тайпалардың тұрмысынан алынған. "Қошқармүйіз" өрнегімен әдетте, бұйымдардың орта тұсы әшекейленеді. Киіз бұйымдарында (текемет, сырмақ), тоқымалық өнерде (басқұр, алаша, кілем), сондай-ақ былғары, сүйек, ағаш, зергерлік бұйымдарда кездескені.
Қазақтың ою-өрнектерінің бастауы мүйізден алынған. Себебі, көшпенді халыктың негізгі шаруашылығы - мал бағу. Олар малдын сүтін ішіп, сүтін жеп, терісінен ат-әбзелдерін, мүйізінен желім, жүнінен киіз, киім тіккен, ал ешкі мүйізінен пышаққа caп жасаса, малдың жауырын сүйегінен қалақ, жілігінен шоқпар дайындаған, бала бесігіне шүмек жасаған [5, 17].
Қазақтың Ұлы Даласы үш әкімшілік басқару орталығынан тұрған. Олай болса, әр әкімшіліктегі ою-өрнектер әр жерде әр түрлі дамыған. Мысалы, оңтүстікте - өсімдік оюлары, батыста - тұйық ою, сынықмүйіз, құмырсқа, баспалдақ, өрмекші оюлары басым болса, орталықта - мүйіз оюлары кең таралған.
Мысалы, мүйіз ою-өрнектері - молшылықты, байлықты білдірсе, құстарға арналған ою-өрнектер тек қыз-келіншектердің киімдерінде қолданылған, ол еркіндікті, бақытты, бас бостандықты білдірсе, құмырсқа мен өрмекші — бәле-жаладан, тіл-көзден сақтайды деп, киіз үйдің желбау, баскұр, алашасында пайдаланған.
Ал космогониялык (аспан денелері) ою-өрнектердің бәрі де адам тағдырын анықтайтын белгілер ретінде қабылданған. Ол — көк тәңірісінің ордасы, уакыттың межесі, жер үстіндегі бүкіл тіршіліктің тағдырын анықтайтын ұғым ретінде есте сақталған [6].
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕРДІҢ ТІЗІМІ
1. Оспанова Ф.А. Фразеологизмдер уәждемесінің лингвомәдени аспектісі (қазақ және ағылшын тілдеріндегі материал негізінде). 10.02.20: филол. ғыл. канд. … дисс. автореф.–Алматы,2006.
2. Кәрібаева С.Е.С. Мұқанов поэзиясындағы авторлық метафоралардың танымдық ерекшеліктері : монография / С.Е. Кәрібаева. - Алматы : Эверо, 2016. – 167б.
3. Манкеева Ж.А. Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың танымдық негіздері.–Алматы:Жібек жолы,2008.–356б.
4. Бабалықұлы Ж. Қырандар/Жағда Бабалықұлы, Абдолла Тұрдыбаев.–Алматы: Жазушы, 2009.– 223б.
5. Антология концептов/Подред. В.И.Карасика, И.А.Стренина.–М.:Гнозис, 2007. – 512 с.
6. Мұқанов С. Халық мұрасы. –Алматы,1974.
