Қазба материалдары ежелгі торевтиканың жоғары көркемдік деңгейін көрсетеді. Қола дәуіріндегі зергерлік бұйымдар, зергерлік өнердің жауһарлары скиф аң стилінде орындалған Есік қорымынан, Шілікті, Бесшатыр қорғандарынан жасалған алтын бұйымдар, Қарғалы қазынасынан жасалған мұртты полихромды алтын әшекейлер, Бурабай көлінің маңындағы қорымдардан ғұн кезеңінің алтын бұйымдары және кейінгі кезеңдердің жерлеулерінен жасалған басқа да көркем бұйымдар болып табылады [1, 91].
Көшпелі өмір салтының жағдайы қазақ этносының үлесіне түскен күрделі жағдайларға байланысты отырықшы өркениеттерге тән бейнелеу өнерінің орнықты [2] және монументалдық формаларын жасауға мүмкіндік бермеді, бірақ оларды шынайы мәдениет ескерткіштеріне айналдыра отырып, өзінің өндіріс технологиясын, тұрмыстық заттардың пішіндері мен сәнін жасады.
Жалпы алғанда, үй кәсібі мен қолөнері туралы саяхатшылардың күнделік жазбалары бойынша айтуға да болады. Ғалым Э. А. Масанов өз жұмысында киіз бұйымдарының басым бөлігін қазақтар өз қажеттіліктері үшін дайындағанын атап өтті. Қазақтардың үй кәсіпшілігі мен қолөнері көшпелі және жартылай көшпелі шаруашылық жағдайында дамыды [3,168].
Халық қолөнерінде материалдық өндіріс деңгейі және халықтың өткендегі рухани өмірі көрсетілген. Ұлттық сәулет және фольклормен қатар, оның тарихын, өмір салты мен эстетикалық идеалдарын тану көзі болып табылады. Ұлттық көркем дәстүрлерді зерделеу оларды сақтауға және жаңа әлеуметтік жағдайларда пайдалануға ықпал етеді. Таспалы тұрғын үйлерді құрастырудан бастап қазақ қолөнерінің заманауи түріне дейін дамудың үлкен күрделі жолы өтті. Халық шеберлері ғасырдан бері киіз кілемдерін дайындаумен, ши өрумен, тоқумен, кестелеумен, былғарыдан өрнектеумен айналысты, ұсталар, зергерлер, ағаш пен сүйек кескіштер болды.
Қазақ қолөнерінің бұл дәстүрлі түрлерінің пайда болуы Ұлы Қазан социалистік революциясына дейін Қазақстанға тән шаруашылықтың табиғи тәсілімен байланысты. Қолөнердің көпғасырлық дәстүрлерін, қазақтардың өмір сүру салтының тұрақтылығын сақтауға көп жағдайда, өзбектер Орта Азияға көшіп кеткен кезде, ноғайлықтар Еділ арқылы Солтүстік Кавказға кетіп, отырықшы халықпен бірге кеткен кезде XV ғасырдан бастап далаларда олардың оқшаулануы ықпал етті. Сол кезде Оңтүстік Қазақстанның қалалары арқылы өткен және қала мәдениетін, сауданы, қолөнер істерін, егіншілікті дамытуда маңызды рөл атқарған көне "Жібек" керуен жолы да бұрынғы маңызын жоғалтады [4].
Сонымен қатар, тағдырдың барлық бұрышында өзінің тұтастығын, тілі мен мәдениетін сақтай отырып, дала тереңіне кетуге мүмкіндік беретін шаруашылықтың қозғалғыштығы, кең ауқымдары, сондай-ақ неке қатынасының экзогамдық жүйесі ежелгі Қазақстан аумағын мекендеген тайпалар арасындағы дәстүрлі этникалық байланыстар мен тұрақты байланыстарды нығайту үшін жағдай жасап, олардың одан әрі жақындасуы мен қазақ халқының қалыптасуына ықпал етті [5, 17]. Ежелгі дәуірде басталған бұл процесс, негізінен, XV ғасырдың ортасына қарай, дәлірек айтқанда, Алтын Ордадан бөлініп, оның бодандары Жәнібек пен Керей сұлтандардың Шығысқа көшіп, қазақ тайпаларымен біріккен кезінде аяқталды.
Соңғы жылдары Сырдария алқабының тарихи-мәдени ескерткіштерін кешенді зерттеу жүргізілуде. Бұл өңірде жүз елуден астам қалалардың, қоныстардың, бекіністердің үйінділері анықталған Отырар оазисі ерекшеленеді. Оның дәл ортасында ежелгі Отырар қаласының қираған үйінділері жатыр. Олардың өмір сүруінің хронологиялық шегі кем дегенде бір жарым мың жылды қамтиды.
Археологтар ежелгі қоныстардан бастап феодалдық қалаға дейінгі отырықшы мәдениеттің дамуында сабақтастық орнатты. Осы аймақтың дамыған ер-егіншілік мәдениеті Сауран кентінің аумағында жуырда іздері табылған қуатты суландыру қондырғыларының, шіріген сумен жабдықтау жүйесінің қалдықтарынан көрінеді [6, 34-35]. Алғашқы шаруашылықтар, содан кейін кейінірек қалаларға айналған қолөнершілер қоныстары Қазақстанның оңтүстігінде біздің дәуіріміздің алғашқы ғасырларында пайда болды. Сол қалалардың бірі қазіргі Жамбылда орналасқан Тараз (Талас) болды. Ол туралы алғашқы ескерту 568 жылы Батыс Түрік қаған Дизабұлының штаб-пәтерінде болған Византия елшісі Земархтың сапар жазбаларында кездеседі [3, 169].
Бұл өзіндік ақшасы бар, халық көп жиналған қала болды. Қала әйнектелген керамикамен әйгілі болған, мұнда керуен-сарай болған. Тараз базарларында бүкіл әлемнен тауарлар сатылды, тек түрік (қыпшақ) сөздерін ғана емес, сонымен қатар қаладан араб, парсы, хинди тілдерін де естуге болады. Даладан қой қошқарлары, жылқылар, түйелер әкелінді, оларды мата, астық, жеміс-жидек, ыдыс, қару-жараққа айырбастады.
Қазақстанның оңтүстігінде гүлденіп жатқан жерлер туралы халық жадында аңыздар мен әңгімелер сақталған. Солардың бірінде адасқан Асан Қайғы (сөзбе-сөз - Асан Қайғы) уәде етілген «жер жұмағын» іздеп, оңтүстік жерді суарып жатқан сулы Келес, Құркелес және Талас өзендеріне қарап, оларды атына мінгізіп, ыстық және құрғақшылықтан жаппа шеккен әлсіздерге бере алмайтынына қатты өкінеді [7, 41]. Міне, осындай мысалдарды көптеп келтіруге болады. Жалпы, қазақтың қолөнері туралы зерттеу жұмыстары аз емес. Алайда әлі де зерттей түсуді қажет етеді. Сондықтан біздің мақаламыз тек бастамасы ғана деп білеміз.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕРДІҢ ТІЗІМІ
1. Вичев Д.В., Штофф В. А. Диалектика обыденного и научногознания // Философскиенауки. – 1980. – № 4.
2. Кубрякова Е. С. Демьянков В.3., Панкрац Ю.Г., Л. Г. Краткийсловарькогнитивныхтерминов / Подобщейред. Е. Кубряковой. – М., 1996.
3. Красных В. В. От концепта к тексту и обратно // Вестник МГУ, сер. 9. Филология. – 1998. – № 1.
4. Кубрякова Е. С. Проблемы представлени язнаний в современнойнауке и роль лингвистики в решении этих проблем // Язык и структура представлени язнаний. –М.: ИНИОН РАН, 1992.
5. Степанов Ю. С. Константы: Словарь русской культуры: 3-е изд. – М.: Академический проект, 2004.[Перевод с польск.] – М.: Инд-рик, 2005.
6. Бартминьский Е.Языковой образ мира:очеркипо этнолингвистике.–М.:Индрик,2005. – 528с.
7. Fillmore, CharlesJ. (1982). "Frame Semantics," in: Linguistics in the Morning Calm. HanshinPublishingCo., Seoul.
