XX ғасырдың алғашқы жиырма жылындағы Қазақстан тарихының проблемаларын ұғыну қазіргі тарих ғылымының ең өзекті, күрделі және көп ретте қарама-қайшы мәселелерінің бірі болып табылады. Өткен ғасырдың басы қазақтар тарихында ерекше орын алады. Халық тарихы мәселелерін кеңінен қарау ХІХ ғасырдың аяғы – ХХ ғасырдың басында қалыптасқан элитамен, қазақ халқының шығу тегі бойынша да, даму жолындағы көзқарастары бойынша да «тектінің тұяғы» болып табылатын зиялы қауыммен тығыз байланысты. Патшалықтың Қазақ хандығының Ресей империясымен бірігуінен бергі барлық жылдар бойы байқалатын қазақ болмысының барлық құбылыстарын басуға ұмтылысы, мәдениетін, идеологиясын, дәстүрлерін жасанды ауыстыру әрекеттері қазақ халқы рухының үлкен құлдырауына алып келеді. Сонымен қатар, даланы отарлаудың әртүрлі жолдары қабылдануда: казак экспансиясы, шаруаларды көшіру. Отаршылдық саясаттың басты мақсаттарының бірі қоғамды шашыраңқы топтарға бөлу болды. Бірақ тамаша білім алған және патша өкіметінің жүргізіп отырған саясатының барлық ауыр зардаптарын түсінетін қазақ зиялылары босатуға ұмтылып, биліктің әділетсіздігіне қарсы күреске белсене кіріседі.
Жиырмасыншы ғасырдың тарихына мұқият қарайтын болсақ, қазақ зиялылары Ә.Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Х. Досмұхамедов, М. Жұмабаев, М. Тынышпаев сияқты көптеген көрнекті жарқын тұлғаларды дүниеге әкелді. Оның өкілдері әр түрлі ортадан, ең алдымен дәстүрлі дала ақсүйектерінен шыққан. Қазақ қоғамындағы интеллигенцияның қалыптасуы ХХ ғасырдың басында ұрпақтар эстафетасының сипатына ие болды, сол кезде кәсіби ақыл-ой жұмысымен айналысу тұқым қуалайтын болды. Олар өз қызметінің басты міндеттерінің бірі қазақ халқының ұлттық ерекшелігін сақтауды ғана емес, сонымен қатар тарихи өткенін қайта жаңғыртуды және ұлттық сезімді тәрбиелеуді де қарастырды.
Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейханов - көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері, «Алаш» ұлттық-демократиялық партиясының ұйымдастырушысы және көшбасшысы, Алаш-Орданың алғашқы қазақ үкіметінің басшысы, ғалым-энциклопедист, қазақ өлкетануының негізін қалаушы, талантты публицист. Әлихан Бөкейханов өзінің саналы ғұмырын қазақ халқының бостандығы мен саяси дербестігі үшін күреске арнады.
1905 жылы басталған Қазақстандағы саяси өмірдің жандануы бірінші Ресей революциясымен байланысты. 1905 жылы Әлихан Бөкейханов Ресейдің конституциялық-демократиялық партиясына (кадеттер) кірді, кадеттер партиясының қазақ бөлімшесін ұйымдастыру мақсатында Орал мен Семейде жиналыс өткізді. Кадеттер ұлттың Мемлекеттік өзін-өзі анықтауы емес, мәдени автономияны мойындады. Қазақ элитасы көшбасшыларының басты мақсаты Ресей құрамында дербес Қазақ мемлекеттілігін құру болды.
1907 жылы Ресей халықтарына салыстырмалы саяси еркіндік беретін патша манифесті жарық көрді. Ресейдегі бұл оқиға қазақ зиялыларының қызметіне де өз түзетулерін енгізді, ол өзінің баспа басылымдарын жасауды жігерлі қабылдайды. Қазақ тілінде (араб графикасы негізінде) басылып шыққан "Айқап" журналы алғашқы басылым болып табылады. Бұл басылым қазақ халқының өмірінің барлық қырларын қамтыды. Журналдың айналасына жиналған авторлар прогрессивті қазақ зиялыларын таныстырды. Журнал беттерінде аграрлық мәселені талқылау маңызды орын алды, авторлар қазақ қоғамының қатардағы мүшелерінің санасына байырғы қазақ жерлері иеліктен шығарылған заңдарды жеткізуге тырысты, сонымен бірге патшалықтың мақсаттары мен жоспарларын түсіндіріп, артықтарды иеліктен шығару Ресей империясының қатаң саясатының бастамасы ғана екенін ескертті. Ә.Бөкейханов «Ертіс», «Омич», «Голос» кадет газеттерінде редактор болып жұмыс істеді.
Алғашқы Мемлекеттік Дума таратылғаннан кейін, қазақ халқының проблемаларына назар аудару мүмкіндігінен айырылған ол мұны ресейлік баспасөз арқылы жасауға тырысады. «Сібір сұрақтарында қайраткердің «Ақмола облысындағы қоныс аудару учаскелері», «Дала өлкесінің шалғайындағы орыс қоныстары», «Қырғыз суармалы егістіктерін иеліктен шығару» атты мақалалары пайда болады, олар қазақтардың дәстүрлі шаруашылық жүргізу түрі – көшпелі мал шаруашылығы – қазақтардың қыңырлығы емес, «табиғи жалқаулыққа» құрмет емес, қатал және құрғақ климат жағдайында өмір сүрудің жалғыз мүмкіндігі екенін нақты дәлелдейді.
Сондай-ақ, Бөкейханов қарапайым экстенсивті әдістермен Жерді өңдеудің мүмкін еместігі туралы шаруашылықтарды зерттеу нәтижелерінің бұрмалану фактілерін ашып көрсетеді, қоныс аудару - жайылымдықтан, қыстаудан, суаттан айырылған қазақтар үшін ғана емес, қоныс аударушылардың өздері үшін де апат деп сендіреді.
Ә.Бөкейханов патша үкіметінің «Даланы көркейту» деген жалған үндеуін негізі жоқ және тек қана халықтарға қасірет әкелетін нала ретінде әшкереледі. 1905-1913 жылдары оның саяси көзқарастары түпкілікті қалыптасып, орыс мерзімді басылымында көрініс тапты, ол «Жаңа энциклопедиялық сөздікте», «Қазіргі мемлекеттердегі ұлттық қозғалыс формалары» жинағында бірқатар ғылыми мақалалар жариялады. Ә.Бөкейханов, А. Байтұрсынов, Х. Досмұхамедов, М. Дулатов және т. б. қатысқан алғашқы «Қазақ» газетінің басылымы қазақтардың ұлттық сана-сезімін оятуға және ағартушылық қызметті ұйымдастыруға үлкен қадам болды. Бұл ХХ ғасырдың басында прогрессивті демократиялық және патриоттық қазақ зиялыларының оянуын айқын көрсетеді. Әлихан Бөкейхановтың «Қыр баласы» – «Сын степей», «Степняк» лақап аттарымен «Дума и казахи», «Дума партиялары» сияқты мақалалар жазған. 1916 жылы Бөкейханов земство идеясын орталық билікпен өзара іс-қимылда жұмыс істейтін жергілікті өзін-өзі басқару органы ретінде жариялады – бұл оның саяси бағдарламасының негізгі элементтерінің бірі.
Ақпан төңкерісін қазақ элитасы ықыласпен және түсіністікпен қарсы алды, өйткені халық патшалықтың езгісі мен зорлық-зомбылығынан босатылды. Патша режимін құлату және елдегі қоғамдық-саяси өмірді демократияландыру туралы қазақ зиялылары өздерінің саяси партияларын құруды ұйғарды. 1917 жылы шілдеде Орынборда өткен жалпықазақ съезінде «Алаш» партиясы құрылды. Бұл қазақ халқының тарихындағы алғашқы саяси партия болды. Көп ұзамай 10 бөлімнен тұратын партия бағдарламасының жобасы жасалды. Бағдарламаның негізгі мақсаты Ресей федеративтік демократиялық республикасының құрамында Қазақ автономиясын құру болды. Cъезден кейін Ә. Бөкейханов пен Кадет партиясының жолдары негізгі мәселелер – қазақ халқына автономия беру, мемлекет пен шіркеудің өзара қарым-қатынасы туралы, сондай-ақ кадеттердің жерге жеке меншікті сақтауға келіспеуі және басқа да бірқатар принципті мәселелер бойынша бөлінді. Әлихан Нұрмұхамедұлы өзінің «мен неге кадеттер партиясынан шықтым» атты мақаласында өзінің көзқарасын «Қазіргі шекаралар кезінде империяның сақталуына» қарсы екенін бір ғана сөйлеммен білдірді. 1917 жылғы желтоқсанда Ә.Бөкейхановтың бастамасы бойынша бүкілқазақтық Құрылтайында 25 кандидатурадан «Алаш-Орда» жарияланды, оның 10-ы басқа халықтардың өкілдеріне берілді, яғни біртұтас аумағы, тарихы, мәдениеті мен тілі бар, аз ұлттардың құқықтарына кепілдік беретін және автономияның барлық мекемелерінде теңбе-тең өкілдікке ие Қазақ автономиясы. Съезд автономия құрамына Бөкей Ордасы, Орал, Торғай, Ақмола, Семей кіреді деп шешті. Сырдария облыстары мен Каспий сырты облыстары мен қазақтар тұратын Алтай губерниясы Алаш-Ордаға «Қазақ халқының барлық атқарушы билігін дереу өз қолына алуды» тапсырды. Жас автономияның қызметі қиын жағдайда өтті, бірақ жұмыс әлі де белсенді жүргізілді.
Алаш — қазақтың саяси элитасы Әлихан Бөкейханов бастаған Алаш көсемдері өте көркем, шешен сөйлеген. Олардың ең басты мақсаты - қазаққа қызмет ету болды. Иә, тек қана қазаққа қызмет ету. «Біле білсеңіз, анамыз - халық, ана сүтін ақтайық», - дейді Ахмет Байтұрсынов.
Әлиханды насихаттау үшін көптеген іс-шаралар жасалуы керек. Деректі фильмдер түсірілуі керек, көркем фильмдер түсірілуі қажет. Түрлі танымдық шығармалар болуы керек. Ол бүгінге дейін, өкінішке, орай жасалған жоқ. Соны қолға алу керек. Шынында, 150 жыл өтседе Әлихан Бөкейханға арналған шараның біразы жасалып, ел білетіндей болуы керек. Болашақ ұрпақ білетіндей болуы тиіс. Жалпы, бүкіл халық ұлт - азаттық қозғалыстағы Әлиханның орнын, оның еңбегінің бүгінгі күнгі қай салада өзекті, соны түсіне білу керек. Әрі болашақта ел басқаратын жастар одан тәлім алатындай етіп, ол үшін елге танытатын, ағартушылық жұмыстар жүргізілуі қажет. Мына заманда жаңа тұрпатты жас ұрпақ қалыптасып келе жатыр. Осы жерде айтылып отырғандай, жалпы қазақ азаматтары қандай болу керек? Шынында, осы бүгінгі жастардың атқаратын міндеті де сол, осы бүгінгі жаңа азаматтың дүниетанымында алаш идеясы қаншалықты орын алғандығын анықтау, соған ат салысу. Қазақ өзінің қазақтығымен ғана мына әлемде аман қала алады. Өзін асқақтап, мыңжылдық мемлекет құра алады. Осыны халықтың санасына жеткізу, деген үлкен шаруа. Ол үшін барлық буындағы біздің азаматтар соған мүдделі болуы керек.
Біздің негізгі айтып отырған нәрсе, әрине, алаш идеясын елге жеткізу, олардың өмір жолы мен шығармашылығын әртүрлі көркем, көпшілік фильм жолымен елге танытып отыру керек. Бұл үлкен шаруа, істелуі керек шаруа. Бұны жекелеген адамдар істей алмайды, тек қана үлкен жүйелі бағдарламамен ғана істелетін еңбек. Бұндай ұсыныстар көптеп айтылуы керек, орындалуын талап ету керек,. Совет тұсында біздің қоғамдық формация өзгерді, көшпенді халық отырықшы болды. Ол аздай мына заманда капиталистік рельске түстік. Осы кезде маңызды нәрсе - осылардан қандай құндылықтарды алып қалуымыз керек, не нәрсе біздің жастардың бойында болуы керек, жаңа қалыптасқан ұрпақтың бойында қандай қасиеттер қажет болуы тиіс. «Хан баласында қазақтың хақысы бар еді, тірі болсам, қазаққа қызмет етпей қоймаймын» деген Ә.Бөкейхан саясаткер, Алаш қайраткерлерінің көсемі болуымен бірге жан-жақты энциклопедист ғалым, қарымды публицист те болды. Оның өшпес шығармашылық мұрасы бүгінде ондаған томды құрайды. Екі ғасыр тоғысындағы ұлтымыздың әлеуметтік-экономикалық және мәдени-рухани жағдайы, әсіресе жер қатынастары, отаршылдық билікке қарсы күрес, қазақ мемлекетін құру мәселелері бойынша құнды-құнды теориялық әрі практикалық зерттеулер жазып қалдырды. Оның көшпелі тұрмыс, дәстүрлі мал шаруашылығы, қазақы қой тұқымдары, жайылым жайы, отырықшылыққа көшу, қала салу туралы жазбалары бүгінде де маңызын жоғалтпаған ғылыми еңбектер. Екі тілді бірдей еркін меңгерген қаламгер аудармашы, редактор, фольклорист ретінде де соңына көптеген рухани мұра қалдырды. Алаш көсемі, ұлт көшбасшысы Әлихан Бөкейханның басты аманат-мұрасы – тәуелсіз Қазақ Елін құру, өркениетке ұмтылу, әлемдік қауымдастықта өзіндік ойып алар орны бар ұлттық мемлекет жасақтау болды. Енді осы ой-пікірлердің кейбіріне назар салыңыз. Мемлекеттігі жоқ халық – жетім әрі жетекшіл халық. Мемлекеттігі жоқ халық – еліктегіш халық. Ұлттық әскері, ұлттық милициясы жоқ халық – қорғансыз ел. Қазақ-ау! Түзуің бірігіп, жұрт үшін қам ойлайтын кез келген жоқ па?!. Біздің замандағы салт: әркім құқына таласу, құқына тартысу; жылау салты артта қалды. Ендігі рәсім: құқы үшін жылау емес, құқын талас-тартыспен қорғау. Қазақ – баладай аңғал, сүттен ақ, судан таза, бүлінбеген халық. Қазақ баласы бірігіп, тізе қосып іс қылса – халықтық мақсат сонда ғана орындалады. Бізді ұлтшыл қылған нәрсе – біздің кемдікте, қорлықта жүргендігіміз, көрінгеннен соққы жегендігіміз. Кітап жазып, газет-журналға мақала шығарып, Алашқа қызмет қылмасақ, басқа жол бөгеулі. Әр ұрпақ өзіне артылған жүкті жетер жеріне апарып тастағаны дұрыс, әйтпегенде болашақ ұрпағымызға аса көп жүк қалдырып кетеміз. Біздің қазақ ұлтының автономиясы жерге байлаулы автономия болмақ. Жер дауы – тәмәм бес миллион қазақ дауы. Қазақтың байырғы жерін қашан ғылым мен техникаға сүйеніп толық игермейінше, жер жекеменшікке де, қоныстанушыларға да берілмеуі тиіс. Қазақтың қойының жүні тоқылып, үстіне киім болып, әрбір темірі өзіне түйме болуы тиіс. Біз бай, білімді, әрі күшті болуымыз керек. Бай болу үшін – кәсіп, білімді болу үшін – оқу керек. Ал күшті болу үшін – бірлік керек. Байлық түбі – ақыл һәм қол ұсталығы («кәсіп» мағынасында – Ә.Ғ.). Ұлтына, жұртына қызмет қылу білімнен емес, мінезден. Бостандыққа апаратын жалғыз жол – ынтымақ қана. Қазақ жерінің әрбір түйір тасы әр қазақтың өңіріне түйме болып қадалуы керек. Бөтен кісі қазаққа ешқайдан жақсылық әкеліп бермейді. Өз күшіне, өз қуатына сенбеген адам да, халық та ғұмыр жүзінде бәйге алмайды. Біреуге телмірген адамнан, халықтан қосақ түрткен жетім лақ бақытты. Жұрт ісін түс көрмей, ояу жүріп іздеу мақсат. Біздің жұрт бостандық, теңдік, құрдастық, саясат ісін ұғынбаса – тарих жолында тезек теріп қалады; бақыт пен махаббаттан тысқары болады: бұл екеуі жоқ жұртқа тіршілік неге керек?!. Тірі болсақ – алдымыз үлкен той. Алаштың баласы бұл жолы болмаса, жақын арада өз тізгіні өзінде бөлек мемлекет болар! Бұл болып тұрған заман – Алаштың азаматына зор күш. Бізде бірлік болып, іс қыла білетін шебер табылса – Алаштың баласы бақыт, махаббат («жақсы өмір» мағынасында – Ә.Ғ.) жолына түсті! Кейінгі үрім-бұтақ не алғыс, не қарғыс бере жүрер алдымызда зор шарттар бар! Осыны аңғар, жұртым, қазақ!, - деген ғалым Ғарифолла Әнес.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 «Алаш. Алашорда. Энциклопедия» кітабы. Алматы: «Арыс» баспасы, 2009.
2 Сегизбаев О.А. Казахская философия ХV – начала ХХ века. – Алматы: Ғылым, 1996. – 472 с.
3 Ергали И.Е. Философия как духовная деятельность. – Алматы: Академия государственной службы при Президенте РК, 2003. – 283 с.
4 Алтаев Ж. Казахская философия / Ж. Алтаев, А. Касабек, А. Масалимова. – Алматы: Қазак университеті, 2017. – 180 с.
5 Абдильдин Ж.М. Философия, логика, диалектика. – Алматы: Ғылым, 2002. – 310 с.
