Антропогендік әсерлердің Каспий теңізіне тигізер зияның жас ұрпақ санасына ұғындыру

Қазіргі жаһандану заманындағы ғылыми техникалық прогрестер үздіксіз дамуда, әрине даму қарыштау бұл әлем үшін тоқтаусыз жүретін процесс болып табылады. Осындай білім мен технологиялық жаһандану заманында өмір сүріп жатып, біз айналамыздағы табиғатымыздан айырылып қалуымыз мүмкін екендігін білмейде жатқандаймыз. Оның бір дәлелі Каспий теңізі, казіргі уақыттың өзіде көптеген зерттеулер нәтижесінде Каспий теңізінің жоғары антропогендік ластануы бар екендігін көрсетуде сонымен қоса теңіз деңгейінің төмендеуіде байқалуда. Бұл қарт Каспий теңізінің болашақта өскелен ұрпаққа жетпей сарқылып қалуы мүмкін екендігін білдіртеді. Қазірден бастап табиғатты қорғау ұйымдарымен мектеп және жоғарғы оқу орындары болып бірлесеп жұмыс жасамасақ  Каспий теңізі болашақта сарқылатыны сөзссіз. Каспий теңізі жайында көптеген жаңалықтардан құлақ шалып, көзбен көріпте жатырмыз тек осы теңізге тән фауна өкілі  итбалықтардың қырылуы. Яғни Каспий теңізінең өндірілетін мұнайдың ашық теңіз алабына төгілуі, браконерлік, техникалық бұрғылардың пайдалануы, ластаушы синтетикалық улы заттардың адам шаруашылық әрекетінің нәтижесінде теңізге таралуы антропонгендік әсердің ұлғайғандығын көрсетеді.

Каспий теңізі-ең үлкен оқшауланған Ағынсыз су айдыны, түбінің біркелкі емес бедері, су айналымы мен тұнба түзілу процестерінің қалыптасуының күрделі жағдайлары бар. Каспий теңізі өзгермелі тұз режимімен, фотосинтетикалық процестердің қарқынды дамуына байланысты жер үсті суларының оттегімен жоғары қанықтылығымен және су қабатының стратификациясы мен органикалық қалдықтардың минералдануына оттегінің шығындалуы нәтижесінде, төменгі қабатта оттегі жетіспеушілігінің қалыптасуымен сипатталады. Биогендік заттардың едәуір мөлшері және олардың жедел айналымы су айдынының жоғары биологиялық өнімділігін анықтайды [1, 2, 3]. Каспий теңізі үшін теңіз деңгейінің көпжылдық ауытқуы тән. Каспий деңгейі 2017 жылы - 27,99 М балтық жүйесі, 2018 жылы - 28,03 М балтық жүйесі бойынша құрады, 2019 жылғы шілдеде маусымдық су деңгейінің толу щыңынан Каспий теңізінің деңгейі (Баку посты) 2018 жылғы шілдедегі белгіден 20 см-ден астам төмен болды. Нәтижесінде 2019 жылғы желтоқсандағы теңіз деңгейінің күрт төмендеуінің негізгі себебі өзеннің төменгі ағысы болды. Еділ 2019 жылы (Дельта шыңында 205 текше км), ол нормадан едәуір төмен болды (238 текше км). 2019 жыл 1996 жылмен  (176 текше км) және 2015 жылдардың (182 текше км) рекордтарын бұзбағанымен, өте аз су жылдарының қатарына кірді. Теңіз деңгейінің он екі жылдық ауытқуы туралы деректер 1-кестеде келтірілген [4].

 Кесте-1  Каспий теңізінің деңгейі 2010-2021 жж. 

 Каспий теңізін ластаудың негізгі көздері-өзен ағысы және өнеркәсіптік кәсіпорындардың, ауыл шаруашылығының, коммуналдық және су шаруашылығының ағынды сулары, бұрғылау платформаларын салу және пайдалану  болып табылады. Антропогендік әсер теңіз экожүйесінің құрылымын өзгертті. Қазіргі кезде судың физикалық және химиялық қасиеттері өзгерді. Теңіз техногендік улы заттардың кең спектрімен және мұнай көмірсутектерімен ластанған. Каспий теңізінің суы мен түптік шөгінділерінде пестицидтер, беттік белсенді заттар, сынап, қорғасын, кадмий, мыс, күшән, фенол және т.б. бар, биоөнімділік деңгейінің жоғарылауы, биологиялық қоғамдастықтардың түрлік құрамының өзгеруі және трофикалық байланыстар тұрақтылығының бұзылуы байқалады [1, 5, 6]. Көпжылдық бақылаулар бойынша есептеу Еділ өзенінің бассейні теңізге құятын ағымның негізгі бөлігін анықтайтындығын көрсетеді (86% дейін). Қазіргі уақытта Еділ бассейнінің аймағы экологиялық жағдайдың ең шиеленіскен аймақтарының бірі болып отыр және соңғы онжылдықта антропогендік жүктеменің төмендеуіне қарамастан, Еділ суының сапасы қанағаттанарлықсыз болып қала береді [7]. Ластаушы заттардың негізгі көлемі (жалпы көлемнің 90% - на дейін) Каспий теңізіне өзен ағысымен келеді. Бұл қатынас барлық басым сілтемелерден байқалады ( мұнай көмірсутектері, фенолдар, синтетикалық беттік-белсенді заттар, органикалық заттар, металдар және т.б.) [8-9].

Солтүстік Каспийдің ашық бөлігіндегі ластауыш зат көздерінің бірі ағынды су болып табылады, Еділ өзенінің әсері Каспий теңізінің бүкіл батыс бөлігіне таралады. Өзен суларымен бірге теңізге көп мөлшерде ластаушы зат шығарылады, олардың көлемі су ағынымен айтарлықтай артады. Ластаушы заттар бөлігі  батыс және шығыс бөліктері арасындағы су алмасу нәтижесінде Каспий теңіз аймағына таралады. Каспий теңізіне Еділді ластайтын заттардың ағынын бағалау гидрологиялық бекетінің жоғарғы белдеудегі бақылау деректері негізінде орындалған. Верхнелебяжье ауылындағы гиропост Еділ өзенінің қазіргі дельтасының жоғарғы жағында, негізгі дельтадан бөлінген жерде орналасқан өзен сағасы Бузана өзенінің сол жағалауынан 50 км қашықтықта орналасқан. 2020 жылы Верхнелебяжье гидропосты бойынша жылдық су ағыны 279,8 км³ құрады, бұл орташа климаттық нормадан 1,2 есе жоғары (240 км³), 2019 жылы  227,3 км³   құраған, 2020 жылы өзен ағынымен Каспийге келіп түскен ластаушы заттардың көлемі осындай, өз кезегінде Каспийдің барлық ластағыштарының 85-90% - ын құрайды. Айта кету керек, 2020 жылы көпшілік ластаушы заттардың ағын көлемінің төмендеу үрдісі байқалады. Сонымен, 2020 жылы мыс ағыны 2 есе, никель 3 есе азайды, марганец 6 есе, хром және қорғасын ондаған есе. Еділ өзенінің ағысы көлемінің ұлғаюымен бірге мырыш ағыны (3 есе) және кадмий (5 есе) өсуі тіркелді.

Бұл Каспий теңізінің ластану деңгейінің ұлғаймаса төмендегенің көрсетпейді, бұлай жалғаса бересе Каспий теңізінің болашақта сарқылып,   өзіне тән фаунасы мен флорасы жойлып, өскелен жас  ұрпақтарымызға еліміздің жауһар байлықтарының бірі әрі бірегейі  Каспий теңізі қалмауы әбден мүмкін. Казірге таңда Каспий теңізін қоректендіретін өзендерде су электр станциялары салынуда, бөгеттер салынуда - мұның бәрі арна мен су сағаларының өзгеруіне, өзендердің толып кетуіне әкеледі. Шағын өзендер құрғап, үлкендері ағынын өзгертеді. Нәтижесінде балықтың уылдырық шашатын жерлерге енуіне мүмкіндік бермейді, осының нәтижесінде ағып жатқан көптеген каналдар жоғалып кетті, ал бөгеттер басқаларға жол ашты. Аймақтың құрғақ климаты да қолайсыз рөл атқарады. Бұл сонымен қатар егістіктерді суаруға жіберілетін су қорының азаюына әкеледі. Геологтар сонымен қатар жер асты суларының шегінуіне әкелетін табиғи тектоникалық ығысулардың өзіндік әсері бар екендігін атайды.

Осыған байланысты казірден бастап мемлекет тарапынан мектептермен жоғарғы оқу орындарында экология үйірмелерін ашып және жабдықтап. Мектеппен жоғарғы оқу орындары, табиғат қорғау ұйымдарымен келіссөздер жүргізіп биолог ұстаздар, оқушыларды жергілікті жерлердегі қорықтармен қорықшаларға, далалық экскурсияларға апарып, дархан даламыздың сан-алуан керемет табиғатын тамашалатқызып, жауқазын жойылудың аз-ақ қалпында қалған жануарларымен таныстырып, болшақ жас ұрпақ оқушыларымызбен студенттерімізге экологиямызды сақтамаса, осындай тамаша табиғатымыздан айырылатынызды ұғындырып, саналарына сіңіруі қажет.

Пайдаланған әдебиеттер:

1. Салманов М.А. Экология и биологическая продуктивность Каспийского моря. – Баку : ПИЦ Исмаил, 1999. – 398 с.
2. Максимова М.П. Сравнительная гидрохимия морей. Влияние гидродинамических процессов на потоки взвешенного вещества в океане // Новые идеи в океанологии. Физика. Химия. Биология. – М. : Наука, 2004. – Т. 1. – С. 168–189
3. Геоэкологический «портрет» экосистемы Каспийского моря / Л.И. Лобковский, Д.Г. Левченко, А.В. Леонов, А.К. Амбросимов // Геоэкологический мониторинг морских нефтегазоносных акваторий. – М. : Наука, 2005. – С. 263–298.
4. Координационный комитет по гидрометеорологии Каспийского моря. Информационный бюллетень. – URL: http://www.caspcom.com (дата обращения 29.05.2020).
5. Абдусамадов А.С., Абдурахманов Г.М., Карпюк М.И. Современное состояние и эколого-экономические перспективы развития рыбного хозяйства в западнокаспийском регионе России. – М.: Наука, 2004. – 497 с.
6. Монахов С.К. Экологический мониторинг Каспийского моря. Астрахань: Издатель: Сорокин Роман Васильевич, 2012. 194 с.
7. Волжский бассейн. Устойчивое развитие: опыт, проблемы, перспективы / Под ред. Г.С. Розенберга. – М.: Институт устойчивого развития Общественной палаты Российской Федерации / Центр экологической политики России, 2011. – 104 с.
8. Ильзова Ф.Ш., Поставик П.В., Аляутдинов В.А. Каспийское море // Качество морских вод по гидрохимическим показателям. Ежегодник 2012 / Под ред. А.Н. Коршенко. – М. : Наука, 2013. – С. 16-35.
9. Федеральная служба государственной статистики. Официальный сайт. – URL: https://www.gks.ru/ (дата обращения 12.03.2020)