Қазір дүние жүзінде оқытудың тиімді жолдары мен жаңа технологиялық әдіс-тәсілдерін қарастыру процесі жүріп жатыр.Өйткені жаңа технологиялық әдіс-тәсілдерді оқу үдерісіне енгізу және оны әр пән мұғалімдерінің тиімді пайдалана білуі – оқушының білім, білік дағдыларының дамуы мен білім сапасының артуының бірден бір кепілі.Сол жаңа технологиялық әдіс-тәсілдердің бірі және бірегейі – Н.Оразахынованың сатылай кешенді талдау технологиясы.
Қазіргі таңда мектеп мұғалімдерінің алдында тұрған басты міндеттердің
бірі – оқушы бойындағы шығармашылық қабілеттерін қалыптастыру, оны дамыту.Осы орайда оқушылардың тілдік материалдарды теориялық жағынан жете меңгеріп, танымдық және машықтық дағдыларының қалыптасуына сатылай кешенді талдау жүргізудің маңызы зор. Сатылай кешенді талдау – теориялық материалдарды жете меңгеріп, оны саралауға, білімді тиянақтауға және танымдық ынтаны қалыптастыруға мүмкіндік беретін қолайлы тәсіл.
Қазіргі қазақ тілінде сатылай кешенді тілдік талдаудың фонетикалық, лексикалық, морфологиялық және синтаксистік түрлері жүргізіледі.
Сатылай кешенді талдау технологиясы бойынша фонетикалық талдау кешенді түрде төмендегі сатылар бойынша жүргізіледі.
Добым.
1. Сөзде 5 дыбыс, 5 әріп бар.
2 Біріңғай жуан буынды сөз.
3. Буынға бөлінуі: до-бым.
4. Буындарға сипаттама: До-ашық буын; бым-бітеу буын
5. До- болып бір жағдайда ғана тасымалданады.
бым
6. Екпін сөздің соңғы буынындағы Ы – дауысты дыбысына түсіп тұр.
7. Сөзде буын үндестігі де, дыбыс үндестігі де бар, кейінді ықпал үндестігі.
8. Дыбыстарға сипаттама:
Д – ұяң дауыссыз дыбыс;
О – жуан, ашық, еріндік дауысты дыбыс;
Б – ұяң дауыссыз дыбыс;
Ы – жуан, қысаң, езулік дауысты дыбыс;
М – үнді дауыссыз дыбыс;
Лексикалық талдау кешенді түрде төмендегі сатылар бойынша жүргізіледі.
Ұлжарқынның жылы сөзі маған ерекше әсер етті.
Жылы.
1. Жағымды, қамқор, мейірімге толы деген ұғымды береді.
2. Ауыспалы мағынада тұр.
3. Жылы, шуақты, ыстық, мейірімді – синоним.
4. Жылы, суық – антоним.
5. Жылы – жалпылама қолданылатын сөз.
Синтаксистік талдау кешенді түрде төмендегі сатылар бойынша жүргізіледі.
Адамның жүрегі достықты аңсайды.
Бұл сөйлем айтылу мақсатына қарай – хабарлы.
Құрылысына қарай – жай сөйлем; жақты, жайылма, толымды.
Жай сөйлемнің түрлерін ажырату үшін сөйлемдегі сөздерді сөйлем мүшелеріне талдаймыз.
а) Адамның жүрегі достықты қайтеді? – аңсайды; дара етістікті, жіктік тұлғалы бояндауыш.
ә) Адамның несі достықты аңсайды? – жүрегі; дара тәуелдік тұлғалы бастауыш.
б) Адамның жүрегі нені аңсайды? – достықты; табыс септігіндегі дара, тура толықтауыш.
в) Кімнің жүрегі достықты аңсайды? – адамның; ілік септігіндегі дара анықтауыш.
Сөз тіркесіне, оның байланысу тәсілдері мен түрлеріне қарай:
а) Жүрегі аңсайды – сөйлемнің грамматикалық негізі; қосымша арқылы байланысқан қиысу.
ә) Достықты аңсайды – етістікті тіркес, қосымша арқылы байланысқан меңгеру, лексика-грамматикалық мағынасы – толықтауыштық.
б) Адамның жүрегі – есімді тіркес, қосымша арқылы байланысқан матасу, лексика-грамматикалық қатынасы – анықтауыштық.
Морфологиялық талдау кешенді түрде төмендегі сатылар бойынша жүргізіледі.
Ессіздіктің жеті атасын білгізбейтін кесірі бар.
1/. Ессіздіктің - зат есім.
2/. Тұлғасына қарай - туынды..
3/. Құрамына қарай – дара.
4/. Негізгі түбірі –ес; зат есім, жалпы есім, дерексіз.
5/. -сіз – сын есім тудыратын жұрнақ, (ессіз-қатыстық сын есім).
6/. -дік – зат есім тудыратын жұрнақ, (ессіздік – туынды зат есім, дерексіз, жалпы).
7/. –тің – ілік септігінің жалғауы (ессіздіктің).
8/. Сұрағы – ненің?
9/. Синтаксистік қызметі – анықтауыш.
Қорыта айтқанда, оқушылардың танымдық ынтасын арттырудағы сатылай кешенді талдау тәсілдерінің маңызы ерекше.Оқушыларға осы үлгілік тәсілдермен белгілі жүйе бойынша сатылай кешенді талдау жасату – оқушылардың теориялық материалды жан-жақты жете меңгеріп, әр сала бойынша тиянықты талдау дағдыларын қалыптастыруына ықпалын тигізеді және екінші тиімді жағы - оқушының ойлау қабілеті мен сөйлеу тілі дамып, алған білімдерін нақты мысалдармен дәлелдеуге, сыни тұрғыдан терең ойлауға үйренеді.
