Қазақстандағы жоғары оқу орындарының, әсіресе педагогикалық білім беретін оқу орындарының білім беру жүйесін жаңарту талаптары қазіргі заман студенттерінің кәсіби дайындығы мен құзыреттілігіне, жауапкершілігіне бағдарланады. Мақалада педагогикалық мамандықтарда оқитын студенттердің сын тұрғысынан ойлау қабілетін дамыту және жетілдіру мәселелері қарастырылған. Авторлар сыни ойлау тұжырымдамасының психологиялық-педагогикалық аспектілерін талдау негізінде университеттің оқу үдерісінің шеңберінде студенттердің сыни ойлау әрекеттерінің маңыздылығын көрсетеді.
Кілт сөздер: сын тұрғысынан ойлау, құзыреттілік, мемлекеттік білім беру стандарты, кәсібилік, заманауи технологиялар, біліктілік, сыни жеке тұлға, сыни қоғам, кәсіби қызмет, мамандарды даярлау, диалектикалық ойлау.
Қазіргі кезде студенттердің арасында кәсіптік оқыту тұрғысынан сыни ойлауды дамыту маңызды міндеттердің бірі болып табылады. «Қазақстан-2050 Стратегиясы», «Қазақстан жедел экономикалық, әлеуметтік және саяси жаңару жолында», «Білім туралы» Қазақстан Республикасының Заңы және басқа да білім беру жүйесін сыни және сыни тұрғыдан дамытуға бағыттайтын болашақ мамандарды даярлау қажет, өйткені қазіргі заманғы білім адамның жаһандық ақпараттық-коммуникативтік мәдениетіне интеграциялануын қамтамасыз етуі керек [1-3].
Демократиялық қоғамда және нарықтық экономикада, егер адам, жұмыс берушілер мен мемлекет мүдделері сәйкестенсе, қоршаған ортаны сыни түрде түсіндіретін болашақ мамандар дәстүрді және тәжірибені нығайта алады, елдің дамуына бағытталған әлеуметтік-экономикалық реформалардың бағытына және нәтижелеріне әсер етеді. Сыни ойлау дағдыларын игеру оларды практикалық іс-әрекеттерге және тұтастай алғанда өмірге, технология мен басқарудағы өзгерістерді алдын-ала болжау және есепке алу, мәдени өмір мен ғылымның прогрессивті өзгерістерін талдау үшін дайындайды. Сыни тұрғыдан ойлау оларға жаңа талаптарға бейімделуге, іскерлік дағдыларды және кәсіптік құзыреттілікті дамытуға көмектеседі.
Кейінгі он шақты жыл еліміздегі білім беру саласында көптеген зерттеулер, сараптамалар жүргізілді. Елеулі өзгерістер орын алды. Республикада алдыңғы қатарлы Назарбаев Зияткерлік мектептері, Қазақ-түрік лицейлері (қазір Білім-инновациялық лицейлері), «Зерде, «Мирас» мектептері қарқынды жұмыс жүргізе бастады. Бұл мектептердің жаңашыл әдістемелерін алдымен гимназия, лицейлер өз іс-тәжірибесіне енгізсе, кейінгі жылдары еліміздің барлық мектептері пайдалана бастады.
Негізгі және жалпы орта білім беру жүйесінде жаңа білім стандарты әзірленді, жаңартылған оқулықтар, бағдарламалар, оқу жоспарлары дайындалды. Мектеп мұғалімдері және ЖОО оқытушылары Назарбаев Зияткерлік мектептері базасында бірнеше айлық семинарлар мен курстардан білімін жетілдіруде.
Ендігі кезекте, алдыңғы буын ұстаздардың орнын басар, ісін жалғастырар жаңа жас мамандарды осы жаңартылған стандарт бойынша білім беруге дайындау қажет. Ал, жаңартылған білім беру мазмұнында білім алушылардың сыни тұрғыдан ойлауын дамыту - негізгі міндеттерінің қатарында.
Қазіргі заманда жоғары оқу орнын бітіруші әрбір студентке - сыни тұрғыдан ойлай алуы оның мамандығына қарамастан өте маңызды, әсіресе менеджерлер, мұғалімдер, психологтар, саясаткерлер, дәрігерлер, маркетологтар, инженерлер және т.б. үшін өте маңызды. Өздерінің кәсіптік салаларында сыни тұрғыдан ойлай алу - тиімді шешімдерді, идеяларды қалыптастыруды және жаңа технологияларды құруға ықпал етеді.
Заманауи университеттің студенттері арасында сын тұрғыднан ойлауды дамыту болашақ мамандардың өз мамандығының негізін табысты меңгеруге, XXI ғасырдың жағдайында шығармашылықпен өмір сүруге және жұмыс жасауға дайын болуына мүмкіндік береді, өйткені болашаққа бағдарлау кәсіптік білім берудің негізгі идеясы болып табылады, оның негізгі мазмұны білім беру жүйесінің басым мақсаттарының бірі ретінде болашақ мамандарды сыни ойлауға, сыни көзқарастармен қарауға, сыни тұрғысынан бағалауға мүмкіндік беру арқылы қалыптастыру міндетіне ие болуы керек, ең алдымен, оның қызметінің нәтижелері мен әріптестерінің қызметі, сондай-ақ командада жұмыс істеу мүмкіндігі, белгілі бір мақсаттарға қол жеткізу жолында ынтымақтасады.
Бұл сұрақтың ғылыми-әдістемелік аспектісінде негізгі ұғымдардың негізгі сипаттамаларын анықтау маңызды мәселе болып табылады, мысалы: сыни ойлау, сыни жеке тұлға және сыни қоғам [4].
Сын тұрғысынан ойлау технологиясын американдық педагогтар (Ч.Темпл, К.Мередит, Дж.Стил) ұсынған. Бұл технологияның философиясы ашық қоғамдық қатынастар, мәдениет субъектілерінің белсенділігі идеяларына негізделген. Американдық педагогтардың жазуынша, сын тұрғысынан ойлау технологиясы Ж.Пиаже, Л.Колберг, Л.Выготский сынды психологтардың идеяларына негізделген. Бұл технология білім алушы мен мұғалімнің шығармашылық қарым-қатынасына, кезкелген материалға талдау тұрғысынан қарауды дамытуға бағытталған. Технология берілген дайын материалды еске сақтауға емес, қандай да бір проблемалық сұрақты қойып, оның шешімін табуға ынталандырады.
Сын тұрғысынан ойлау ұғымына берілген анықтамалар көп. Мысалы, Дайана Халперннің берген анықтамасы бойынша: «Сын тұрғысынан ойлау дегеніміз – қажетті нәтижеге қол жеткізу мүмкіндігін арттыратын когнитивті техникалар мен стратегияларды қолдану». Бұл анықтамада ойлау бакылаушы, негізділік және мақсаттылық сипатқа ие, яғни бұл есеп шығару, бағалау және шешім қабылдауда қолданылатын ойлаудың түрі. Сонымен қатар, «сын тұрғысынан ойлау ой жүгірту процесінің өзін де бағалауды білдіреді» [5].
М.В.Кларин «сын тұрғысынан ойлау рационалды, рефлексивті ойлау түрі» деген анықтама береді [6].
Сын тұрғысынан ойлау технологиясының мақсаты – оқу барысында алынған ақпаратты түсінуге, ұғынуға,тұлғаның жеке тәжірибесімен салыстырып, соның негізінде өзіндік пікірін қалыптастыруға үйрету. Технологияны қолдану арқылы студенттердің өз бетімен ақпарат іздеуіне, тұлғаның дамуына, өзін-өзі тануына және өзін-өзі көрсетуіне қолайлы жағдай жасап, күрделілік деңгейі әр түрлі ақпаратпен дербес жұмыс істеу дағдыларын дамытуға, өз бетімен білім алу дағдысын қалыптастыруға, дәріс, семинарларда топтық және жұптық жұмысты ұйымдастыруға, ұжымда әріптестік атмосферасын тудыруға мүмкіндік жасалады.
Сын тұрғысынан ойлау - ойлаудың белгілі бір жолына немесе ойына сәйкес келетін ойлауды жетілдіруді бейнелейтін тәртіпті, өзін-өзі басқаратын және өзін-өзі реттейтін ойлау болып табылады. Сыни ойлау екі нысанда көрінеді. Егер басқа адамдар мен топтарды қоспағанда, белгілі бір адамның немесе топтың мүдделерін қанағаттандыру үшін (тәртіптелген) болса, бұл сыни ойлаудың күрделі немесе әлсіз сезімі. Егер ол әртүрлі адамдардың немесе топтардың мүдделерін ескеруге үйретілген болса (тәртіптілік) болса, демек, бұл сыни ойлаудың әділ немесе күшті мағынасы.
Сыни тұлға - интеллектуалдық дағдылар мен қабілеттерді игерген адам. Егер адам өзінің өзімшіл мақсаттарына жету үшін зияткерлік дағдыларды қолданса, бұл адам сыни ойлаушы болып әлсіз немесе шектеулі мағынада ғана. Егер адам осы дағдыларды әділ түрде қолданса, басқа көзқарастарды түсіну арқылы ол ең мықты немесе толық мағынада сыни ойшыл болып табылады.
Сыни қоғам - сыни ойлау құндылықтарына адалдығын сыйлайтын қоғам және идеология мен ұсынысты оқытудың негізгі әдісі ретінде пайдаланбайды (рефлексиялық сауалнама, интеллектуалдық дербестік және ақыл-кеңес беру арқылы сыйлайды).
Заманауи психологиялық-педагогикалық зерттеулер білім беру процесінің құрамында сыни ойлауды зерттеу мәселесі өте көп қырлы екенін көрсетеді. Әрбір студент өз ойларын түсіну, ақыл-ой және түсініктерін бақылау үшін құндылықтарды, идеяларды, тұжырымдарды, ұқсастығын, метафораларын, модельдерін, теорияларын және түсіндірмелерін пайдаланады. Сондай-ақ бас тарту, қарама-қайшылық айту және т.б. үшін де мағыналар мен түсініктерді пайдаланады. Психологтар ойлаудың жиі айқын, дәл, нақты, адекватты, дәйекті, терең және адал критерийлері бойынша сипаттауға болатындығын айтады, бірақ кейде ойлау дұрыс емес, анықталмаған, нақты емес, жеткіліксіз, беткейлік, тривиальды және бұрмаланған болып табылады [7].
Сын тұрғысынан ойлау бұл парадоксиялық дихотомияның аясында маңызды. Бұл мәселені зерттейтін психологтар адамдар өздерінің ішкі түйсігіне және олармен болатын оқиғалардың өздігінен жүретініне сенбеуі керек екендігін айқындайды. Олар ақиқат ретінде берілгеннің барлығын ақиқат деп қабылдамауы керек және олар жинақтылықты қажет етеді, өйткені үміт күткен абсолюттік шындық пен заңдылыққа негізделген стандарттармен, априорлық мөлшерлермен, шешімдермен туылған жоқ. Олар осы стандарттарды өмірде біріктіретін әдеттер мен ерекшеліктерді дамытулары керек. Адамзат табиғатының бұл күрделі дихотомиясы адамның білім алуында маңызды. Оны адам санасының ұтымдылығы немесе оның иррационалды бейімділігі арқылы оқытуға болады. Адам ақыл-ойының интеллектуалды стандарттарға деген сүйіспеншілігімен ойлауды реттеуге және бақылауға қабілеттілігін дамытудың жақсы себептері бар. Өкінішке орай, академиялық білімнің төмендігі тәртіпсіздікке, ассоциацивтілікке және инерциялықты қалыптастырады. Бұл білім алуда көмек емес, керісінше кедергі болып табылады. Білім беруде шынайы түсініктерге кедергі келтіреді. Студенттер жақсы білетін бір нәрсе – жоғары оқу орны мұғалімді немесе оқулықты қайталайтын орын екендігін, дұрыс жауап беру үшін дұрыс қадамдарды дұрыс орындау олардың оқығандары туралы маңызды ойларды блоктайды.
Күнделікті өмірде кейде төмен деңгейлі механикалық білім жеткілікті болғанымен де, олардың ауқымы тез азаяды. Сонымен қатар, әлеуметтік, жеке, кәсіптік, діни, ұлттық және идеологиялық тұрғыдан алдын-алудың және академиялық шектеулердің көптеген түрлерімен келтірілген залалдың өсуі жалғасуда. Студенттер өздерінің әрдайым оқып-үйренген білімінің нақты мағынасын түсініп қабылдауы үшін, олардың мүмкіндіктеріне сай оқу бағдарламаларын жасау арқылы қосымша оқуды жеңілдете аламыз. Білімнің жоғары деңгейі ынталандырады және оқу деңгейін жақсартады, ал төменгі механикалық есте сақтау білім алушының оқу деңгейін төмендетеді және шектейді.
Оқу бағдарламаларының көптігіне қарамастан, олардың көпшілігі төмен деңгейлі білім беруге арналғандығы басты проблема болып табылады. Білім деңгейі «жақсы» студенттер тез механикалық есте сақтау және орындау әдістерін меңгереді; ал білім деңгейі «төмен» студенттерде бұл әдістердің ешқайсысы меңгерілмейді. Кейде, біраз студенттер пәннің мазмұнын сыни түрде түсінгенімен, білім алудың әдісі ретінде көп пайдаланбайды.
Педагог-психологтардың зерттеулеріндегі дидактикалық дәрістер кең көлемді мазмұнды болғанымен, студенттердің түсінбей жаттап оқуы ойлау қабілеттіліктерінің төмендеуіне әкеліп соқтырады. Студенттер өздерінің жасаған қорытындыларының жолын белсенді түрде түсінбесе, басқа студенттермен және оқытушылармен қорытындысын талдай алмаса, көзқарастардың әртүрлілігін біле алмаса, тұжырымдарды, теорияларды немесе олардың түсіндірмелерін талдамаса, оқып жатқандарын өзгелердің тәжірибиесімен салыстырып, мағынасына белсенді түрде күмән келтірмесе, ерекше қиындықтағы проблемалармен айналыспаса, болжамдар жасап немесе фактілер жинап үйренбесе - олар жоғары деңгейге жетпейді.
Студенттер оқуды жақсы үйренген рәсімдерімен, ұғымдарымен аяқтайды. Бірақ білім деңгейлері төмен болады. Себебі, олардың интеллектуалды және моральдық жағынан өсу қабілеттіліктері, дағдылары мен үйренуге деген ынтасы әлсіз, көптеген дүниелерді түсінбейді. Жақсы жаттықтырылғанымен, сыни ойшылдар немесе тұлғалар емес.
Төмен деңгейлі білімнің әлеуметтік, саяси және моральдық салдарларын тану дамыған және дамушы мемлекеттерде адамдардың үлкен санының елеулі зияткерлік өсуінсіз шешілмейтін күрделі проблемаларға тап болатынын мойындаған. Мұндай өсу қоршаған ортаның ластану проблемаларын, адами қарым-қатынастар проблемаларын, халықтың әл-ауқатын жоғарылатуды, талаптарды арттыруды, ресурстарды қысқартуды, жаһандық бәсекелестікті, жеке мақсаттар мен идеологиялық жанжалдарды жақсартуды және сыни түсінуді білдіреді. Білімнің төменгі деңгейлігі барлық адамдар үшін жоғары оқу орнынан тыс жерде шешілмейді.
Сын тұрғысынан ойлаудағы тәжірибенің болмауы, әдетте адамның қоршаған әлемді танып білудегі кездескен қиындықтартан бас тартқызып, шындықтан алыс болуына себеп болады. Жылдан-жылға байланыс құралдарының өсуі қарапайым сұрақтарға жауап сұрауда. Егер мектептер мен жоғары оқу орындары есте сақтаудан сыни ойлауға көшуге үлес қоспаса, онда өзгерістер білім беру мекемесінің сыртында болмауы мүмкін.
Бұл өзгерісті жасауға көмектесу үшін, мұғалімдер жылдам өзгерістерге дайын болатындай, ойлауды жетілдіретін шынайы және өзекті жаңа оқыту концепцияларын қарастыру қажет. Заманауи ғалымдар бұл қажеттіліктің теориялық негізін құру және орындау үшін зерттеудің мықты негізін құрайтынын және әлемде толық тарату үшін болашақта 10 жылдан 25 жылға дейін талап етілуі мүмкін екендігін айқындайды [8].
Сын тұрғысынан ойлауды талдау кезінде білім ойлау арқылы емес, бір адамның жинақтаған білімі басқаға бірнеше сөйлем арқылы берілуі дейміз. Осылай талдағанда біз көбінесе білімнің берілу табиғатының ойлауға байланысты екендігін ұмытып кетеміз. Ойлау арқылы жинақталған білім, ойлау арқылы талданған білім ойластырылған, ұйымдастырылған, бағаланған, қолдана алатындай ой-пікірге айналады. Білім - ойлау арқылы ақылыңмен сөйлесу негізінде қалыптасады.
Біздің ойлан дегеніміз, ол сыни тұрғыдан ойлану дегенді меңзейміз. Біз әрбір пәнді осындай әдіспен оқытсақ студенттер механикалық есте сақтау, жаттау арқылы төмен деңгейлі білімді емес, жан-жақты тереңінен түсіне алатындай, мәселені ойлап, барлық тұрғыда қарастыра алатындай білім деңгейіне жетеді. Төмен деңгейлі білім - бұл ассоциация мен механикалық білімнің негізі. Өкінішке орай, тіпті физика пәнін оқытуда ұйымдастырылған жаттау арқылы төмен деңгейлі білімді меңгертіп жатамыз.
Төменде «Физика» мамандығы ойынша білім алып жатқан студенттердің сын тұрғысынан ойлау қабілеттерін дамытуға арналған бірқатар тапсырмаларды ұсынып отырмыз.
Мультимедиялық сабақ барысында видеороликті немесе таныстырылым слайдтарын көрсеткеннен кейін өздерінің не көргенін, одан не ұққанын, нені қорытқанын қысқаша жазып беруін тапсыруға болады.
Мысалы, Семей ядролық полигоны және Чернобыль АЭС-дағы апатты жарылыс туралы деректі фильмді көрсетіп, «Атом энергиясын пайдаланудың айырмашылығы», «Атом энергиясының пайдасы немесе зияны басым ба?» секілді сұрақтар қойып, жауаптарын негіздеуді, дәлелдеуді тапсыруға болады.
Білім алушыларды топтастырып, спикерлердің ойын тыңдап, топтар бір-бірін бағалауда «Екі жұлдыз бір тілек» әдісі арқылы кері байланыс жасалады.
Ғылыми жаңалықтарды пайдалану. Зерттеліп жатқан тақырыпқа қатысты ғылыми жаңалықты оқуға беруге болады. Бұл студенттердің әлемнің өзекті проблемаларына қатыстылығын сезінуіне, қазіргі кеземен өмір сүруіне мүмкіндік береді. Мысалы, 2018 жылы Қазақстанда өткен ЭКСПО көрмесінің тақырыбы "Болашақтағы энергия" екенін талқылап, осы көрмеде таныстырылған түрлі елдердің энергия саласындағы жаңалықтарын талқылауға болады. Күн энергиясын, жел энергиясын тиімді пайдалану, қалпына келтірілетін энергия түрлерін қолданудың еліміздің экономикасына, экологиясына әкелетін пайдасын, тиімділігін талқылауға болады.
Ғылыми мультфильм жасау. Алдымен мультфильмнің сценариін жазу. Сценарийде міндеті түрде физика ғылымы саласында қандай да бір ақылға қонымды ғылыми жаңалығы болуы тиіс. Физикада бұрыннан белгілі заңдардың ашылуы туралы туралы болса да рұқсат, мысалы, «Ньютонның үш заңы қандай жағдайда ашылды?» деген тақырыпқа анимациялық фильм жасауға немесе комикстер салуға болады.
«Иллюстрациялар, графиктер мен диаграммаларды талдау». Сабақ тақырыбына сай түрлі ресурстардан алынған суреттер, графиктер, диаграммалар, кестелер, БАҚ-тардан немесе кез келген оқулықтан алынған мақалалар не мәтіндер алып, студенттердің оларды қысқаша сипаттап беруін сұрау. Бағыт беру үшін төмендегідей сұрақтар қоюға болады.
Мысалы, графикті талдау үшін:
Суретте графиктің қандай түрі бейнеленген?
Абцисса осінде қандай көрсеткіштер берілген?
Ординат осінде қандай көрсеткіштер бар?
Осьтерде көрсетілген мәліметтерді қандай өлшем бірліктерімен сипаттаймыз?
Суреттегі сандық аралықтарды атаңыздар.
Суреттегі жалпы тенденцияны қалай сипаттауға болады?
«Сипаттамалық тұжырымдама». Студенттерге оқулықтан немесе таратпа материалдан қандай да бір қысқа параграфты оқып шығып, оны бірнеше шағын бөлікке бөлуін, барынша аз мәтінмен график түрінде немесе сурет түрінде таныстыруын тапсыруға болады. Түрлі көрнекі құралдарды, кестелер, сызбалар, циклдер, графиктер, Венн диаграммасын, тор, т.б. пайдалануға болады.
Мысалы, Су энергиясын пайдалануды блок-схема түрінле бейнелеу.
«Тірек сөздер арасындағы байланысты түсіндіру». Тақырып түсіндіріліп болған соң, негізгі тірек сөздерді жазып қоюға болады. Студенттер неліктен бұл сөздердің тірек сөз болып табылатынын, олардың өзара байланысын, маңыздылығын, өзектілгін дәлелдеуге тырысуы қажет. Өздерін оқушылардың алдында сабақ өткізіп тұрмыз деп елестетіп, түсіндірмелерін барынша түсінікті әрі қарапайым құруға бырысуы тиіс.
Мысалы, атом, броундық қозғалыс, жылу, термоядролық реакция, қалпына келу. Студенттер дәріс немесе практикалық сабақ барысында алған білімдерін пайдаланып, осы сөздер арасындағы байланысты қысқаша түсіндіріп беруі керек.
Көріп отырғанымыздай, сын тұрғысынан ойлау технологиясын пайдалану барысында түрлі әдіс-тәсілдерді қолдануға болады. Бұл әдіс-тәсілдердің көпшілігі бұрыннан практика барысында қолданылып келе жатыр, тек заман талабына сай жаңарып, жетілдірілген. Ұжымдық, топтық, жұп ішінде жүргізілетін жұмыс барысында сын тұрғысынан ойлау технологиясы өте нәтижелі болатыны іс-тәжірибе барысында дәлелденіп, қорытылған мәселе.
Сонымен, қазіргі кәсіптік білім беруді жақсарту - болашақ мамандар ретінде білім беру үрдісінде ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалана отырып, тұтас білім беру үдерісінің шекарасын кеңейтіп, жоғары білім беру мен жаңартылған нысандарда студенттердің сыни тұрғыдан ойлауын дамытумен тікелей байланысты.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1 Н.А. Назарбаев. Послание Президента Республики Казахстан народу Казахстана. Стратегия «Казахстан – 2050». Новый политический курс состоявшегося государства. – Астана, 14.12.2012.
2 Назарбаев Н.А. Казахстан на пути ускоренной экономической, социальной и политической модернизации. Послание Президента Республики Казахстан народу Казахстана. – Алматы: Атамұра, 2005. – 48 с.
3 Закон Республики Казахстан «Об образовании». – Алматы: Казахстан, 2007.
4 Стратегия развития образования Республики Казахстан до 2020 года // Педагогический вестник. 2011. - №12.
5 Halpern D. F. (1987a). Analogiesas a criticalthinkingskill. In D. Berger, K. Peydek, W. Banks (Eds.), Applicationsofcognitivepsychology: Computingandeducation (pp. 75–86). Hillsdale, NJ:LawrenceErlbaumAssociates
6 Кларин М.В. Развитиекритического и творческогомышления // Школьныетехнологии. 2004.
7 Поль Р. У. Критическое мышление: Что необходимо каждому для выживания в быстро меняющемся мире. 1990.
8 Сорина Г.В. Критическое мышление: история и современный статус // Вестник Московского университета. Серия 7. Философия. № 6. 2003. С. 97-110.
