Қазіргі жас ұрпақ біздің болашағымыз. Сондықтан жан-жақты рухани дамыған, сауатты, саналы және денсаулығы мықты азамат тәрбиелеу мәселесі бүгінгі күннің басты нысанасына айналып отыр. Осыған орай, біздің балабақшада еліміздің жас ұрпақтарының барлық жағынан дамуына толық жағдай жасалған.
Мәселен,мен логопед ретінде өзіме жүктелген міндеттерімді орындау барысында нақты нәтижелерге қол жеткізіп келемін. Тәжірибе көрсеткендей, соңғы кездерде сөйлеу тілінде ауытқуы бар немесе тілінде кемістігі бар балалардың саны күн санап артуда. Олардың алдын-алу немесе жедел түрде жәрдем беру мүмкіндіктері атқарылатын жұмыстарымыздың іс-жоспарында қарастырылған. Мұндай кемістігі бар тәрбиеленушілерге арнайы топтарда түзетушілік, педагогикалық, логопедиялық көмек көрсетіліп келеді. Мен өз тәжірибемде балаларды диагноздарына қарай топ-топқа бөліп оқыту тәсілін пайдаланамын. Ол дегеніміз, ең алдымен, арнайы логопедиялық әдістерді қолдана отырып, дыбыстарды дұрыс айтуға үйрету, дыбыстардың артикуляциясын анықтау және оларды дыбыстарды ажырата білуге, есте сақтауға, артикуляциялық жаттықтыру үлгілері салынған суреттер, плакаттарды көрсетіп, қолдануға ерекше көңіл бөлу. Сондай-ақ артикуляциялық дағдыларды және фонематикалық қабылдауын дамыту, ауызекі сөйлеуін қалыптастыру және сауат ашуға дайындау мүмкіндіктерін қарастыру. Осындай тәсілдерді пайдалану арқылы біз баланың түсінігін, танымдық аясын кеңейтеміз және тәрбиелік жағынан бауырмалдылыққа тәрбиелейміз.Баланың тілі негізінен мектепке дейінгі кезеңде қалыптасады. Бұл кезеңде ағзаның барлық бөліктері және жүйелері қарқынды дамып, баланың қалыпты дене және ой дамуына қажетті қозғалыстағы таным іскерлігі қалыптасады. Өкінішке орай, балалар арасында сөйлеу тілінің бұзылуы жиі кездесетін құбылысқа айналып барады. Жалпы сөйлеу тілі бұзылған баланың белсенді қозғалуында жетіспеушіліктер, соның ішінде саусақтың ұсақ моторикаларын- да ауытқушылықтар байқалады. Мектепке дейінгі кезеңде қолдың ұсақ моторикасы мен қимыл-қозғалыстарын дамыту жұмыстары маңызды болып табылады. Адамның бас миындағы тілдің моторлы орталықтары саусақтың моторлы орталықтарына жақын орналасқан. Сондықтан, біз ұсақ қол моторикасын дамыта отырып, баланың ішкі ағзасына ықпал етуге көңіл аударамыз. Жаттығу нәтижесінде бала саусақ қимылдарын өз бетімен және жеңіл орындайды.Ойын қимылдары әрдайым қызықты да тартымды болуы шарт. Сонымен қатар қол саусақтары қимылын жетілдіру үшін ұсақ таяқшалардан, жемістердің дәндерінен, түймелерден әр түрлі бейнелерді тізбектеп жасау балалар үшін өте қызықты әрекет, әрі қол бұлшық етін дамытуға үлкен көмегін тигізеді. Ерте жаста және мектепке дейінгі кіші жаста қарапайым жаттығуларды жасауда өлеңмен, тақпақпен ұйқастырылған жаттығуларды пайдалану ұсынылады.
«Өрмекші»
Өрмекші, өрмекші торын торлады. (Екі қолдың саусақтарын бір-біріне тигізу)
Жаңбыр жауып кетті, торыңды жуды. (Қолдарын астына үстіне қимылдату барысында алақандарын бір-біріне соғады )
Күннің көзі шықты, дала жылынды. (Қолдарын көтеріп жан-жаққа сілтейді)
Өрмекші, өрмекші жұмысқа кірісті. (Екі қолдың саусақтарын бір-бірден бір-біріне тигізеді)
«Аю»
Қорбаңдаған аю жүр (Саусақтармен үстелдің үстіне жүргізеді) Маймақ болар,ол үлкен (Қолдарымен жарты шеңбер жасайды) Апанда ол тұрады, Балды жақсы көреді.(Тілімен үстіңгі ернін жалайды ) Қоян құлағын көрсетті (Екі саусақты көрсетеді) Құйрығыда бір кесек (Жұдырықты көрсетеді ) Бірде сұр ол,бірде ақ ( Алақандарын көтереді,түсіреді) Ұзын құлақ сескеншек (Екі саусақты көрсетеді)
Кеміреді сәбізді (Жымиып тістің барлығын көрсетеді)
«Бақшада» Бау-бақшада мен болдым (Саусақтарымен үстелдің үстінде жүргізеді) Көкөністерді мен таптым (Қолды жаяды) Міне қиярмен, сәбіз (Екі қолдың саусақтарымен сопақшаны келтіреді) Қызылша мен қызанақ (Домалақты келтіреді) Жаман емес бұл егін (Шапалақтайды) Аталмыш жаттығулар баланың жалпы және ұсақ мотрикасының дамуына көп септігін тигізеді. Мен әр баланың тілін дамытуға ерекше көңіл аударамын. Олардың тіл дыбыстарын дұрыс айтуға дағдыландыру, балалардың назарын сөздік дыбыстық құрамына аудару,естіген сөздік материалды есте сақтап қалу, сөйлегенде жіберген өз қателіктерін естіп түзетуге үйрету мүмкіндіктері қарастырылады. Сонымен қатар балаларды қойылған дыбыстарды сөзде, сөйлемде дұрыс айтуға машықтандырумен қатар, осы дыбыстарды ерекшеліктеріне қарай ажырата білуге үйретеді, әр оқу қызметінде сөздік дыбыстық құрамын анықтауға дағдыландыратын жаттығулар қолданылады. Алдымен балалардың назарын жеке дыбыстарға, сөз ішіндегі дыбыстарға аударамын. Сонан соң сөзге толық дыбыстық талдау жасау дағдыларын игертуге назар аударылады. Дыбыстық талдауға дайындау жұмысы келесі кезекпен жүргізіледі: -Сөз басындағы дауысты дыбыстарды ажырату, бөліп айту.
-Сөздегі дауысты дыбыстардың орнын анықтау. Сөйлесу барысында тілдің түрлі көркемдік құралдарын пайдалану қажет. Мысалы: мақал-мәтел, теңеу, салыстыру, ерекше үнмен, ырғақпен мәнерлеп айту. Тіл дамытып, мәнерлеп сөйлеуге үйретуде мынадай міндеттерді дұрыс деп есептеймін:
1. Тіл дамуындағы дыбыстарды анық айта білуін анықтау.
2. Балалардың анық, байланыстыра сөйлеуін дамыту.
3. Балалардың өз ойларын анық әрі толық жеткізе білуге үйрету.
4. Дыбыстарды дұрыс айта білуге баулу.
5. Балалардың ойлауын, дүниетанымын жетілдіру, сөздік қорын дамыту.
Тіл дамытудың негізгі бағыттары мен мақсаттары бірінші лексикалық жұмыстар жүргізу арқылы сөздік қорларын байыту, екінші есту, сөйлеу қабілетін дамыту, үшінші естіп, көріп, қабылдау қабілетін дамыту, төртінші, дұрыс емес дыбыстарды қою (түзету) коррекциялық жұмыстар, бесінші, дыбысты бекіту және дағдыландыру болып табылады.Балаларға мәнерлеп, мағыналы және таза сөйлеуді меңгерту – толыққанды тұлға ретінде қалыптасуда маңызы орасан. Жалпы дұрыс дамыған тіл баланың қалыпты жағдайда жетілуіне, қиялын шарықтауға, ой-өрісінің дамуына, тіл байлығын молайтуға үлкен септігін тигізеді. Демек, бала тілін дамыту – бұл тек логопедтің ғана емес, ата-ананың да міндеті. Сондықтан, баланы өз ана тлінде дұрыс сөйлеуге, өз халқының салт-дәстүрлерін дұрыс қабылдап өсуі үшін ғасырлар бойы жинақталған атадан балаға мұра болып келе жатқан ертегілер, мақал-мәтелдер, жұмбақтар, жаңылтпаштар, ұлттық ойындардың алатын орны ерекше. Мәнерлеп сөйлеудегі тағы бір ерекше тәсіл-ол ертегілер. Балаға ертегі оқу, оның мазмұнын айтқызу-сөйлеу ырғағының дұрысталып, мәнерлі, мағыналы сөйлеуге үйретеді. Қорыта айтқанда,балабақшада күнделікті жүргізілетін оқу қызметі барысында тілінде ауытқуы бар балалармен белгіленген әдіс-тәсілдер жүйелі түрде оқыту іс-әрекетінде қолданылатын болса, бала тілінің дамуы мен мәнерлеп сөйлеу тілі толыққанды бала бойына сіңері сөзсіз. Баланы қызықтыруда және жаңа хабарларды игеруіне көмектесуде үйретуді ойынмен алмастыру қажет. Алға қойған мақсатына жетуін,тапсырманы орындауда қиындыққа кездессе мұңаймауға үйрете отырып, аз мөлшердегі жетістіктерін бағалап, мадақтап қоюды ұмытпау керек. Тек әр баламен шығармашылықпен жұмыс жасаған жағдайда ғана оң нәтиже бермек.
Пайдаланылған әдебиеттер :
- «Логопед» журналы. Алматы-2017ж.
- Тулебиева Г.Н. Оразаева Г.С «Практикалық логопедия»
- (Әдістемелік оқу құралы) Алматы-2017ж
