Қазіргі таңда өзге ұлт өкілдеріне қазақ тілін үйретуде лексикалық минимды меңгерту - оқу үдерісіндегі өзекті мәселелердің біріне айналып отыр. Сөздік қордағы тілдік бірліктердің қолданылу жиілігі, соған орай олардың белсенділігі бірдей емес болғандықтан, тіл үйренушінің күнделікті қарапайым қолданысына ең қажетті белсенді лексиканы таңдау қажеттілігі туындады. Қазақстан Республикасынд тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын басшылыққа ала отырып, екінші тілді оқытудың сапасын арттыр мақсатынд 2017 жылы еліміздің жетекші ғалымдары мен тәжірибелі ұстаздары «Қазақтілді емес сыныптарда қазақ тілін тілін оқытуға арналған лексикалық-грамматикалық минимум» әзірледі. ЛГМ БҒМ-інің 2017 жылдың 10 мамырындағы №199 бұйрығымен бекітіліп, оқу бағдарламасына нормативтік құжат ретінде қосымшы тіркелді.
Өзге ұлттың қазақ тілін меңгеруінің екі қазығы: лексикалық минимум менматикалық минимум. Олар қазақ тілін меңгерудің іргетасы болып табылады. Лексикалық-грамматикалық минимум қазақ тілін оқыту мазмұны мен технологиясын жаңартуға және тілді меңгеру сапасын арттыруға ықпал етеді. Әр деңгей бойынша сараланған лексикалық-грамматикалық минимум оқытудың мақсаттарын тиімді жүзеге асыруға, оқытудың түпкі нәтижелері мен оны анықтаудың дискрипторларын жүйелеуге, нәтижеге бағытталған жаңа мазмұндағ білій беруді бағалауғ, пәнаралық байланысты (әдебит, тарих) ортақ мақсаттарға ықпалдастыруға мүмкіндік береді.
Бастауыш мектептегі «Қазақ тілі Т2» пәні деңгейлік жүйемен оқытылады. Деңгейлік жүйе бойынша оқушының білім, білік дағдыларына қойылатын талаптар «Шет тілін меңгерудің жалпы еуропалық құзыреті» (CEFR) деңгейлерін (А1, Аыпалғйігезге. «Деңгей бойынша оқытудың ең негізгі бағыты - сөйлеудің ең қарапайым түрін күрделіг жета жолдаров, яғните, дайын үлгідегі жекелеген сөздера мен сөз тіркестері арқылы ойын айтудан бастап, өзі мәтін құрып, өз сөзімен белгілі бір тақырыпты кеңейтіп, дамытып айтуғ жеткіз» [1].
Оқушыға ұсынылатын оқу материалдарының көлемін белгілеу үшін және тілдік дағдыларды меңгеру деңгейін анықтау үшін нормативный арнайытер болуы қажет. Бұр нормативтердің оқушының жұмысын бағалау үшін де маңызы зор. Тілдік дағдылардың өлшемдері оқушының оқу материалын меңгеру деңгейін жүйелі түрде бақылау жасауға және мұғалімнің одан әрі жұмыс жасау бағытын айқыміндаіна.
Лексикалық минимум - оқу материалы бойынша белгілі бір уақыт аралығында оқушылардың меңгерулері тиіс лексикалық бірліктер. Оның сандық және сапалық құрамы оқу мақсаты мен кезеңдеріне байланысты. Статистикалық тұрғыдан негізгі критерийінің бірі - қолданылу жиілігі. Сондай-ақ лексикалық-гарамматикалық минимумның құрылымы қарапайымнан күрделіге қарай ұстанымына сүйенеді.
Лексика қаншалықты маңызды? Атақты лингвист Дэвид Уилкинс «Грамматикасыз аз нәрсе жеткізуге болады, бірақ сөздік қорсыз ештеңе жеткізе алмайсың» деп сөздік қордың маңыздылығын атап айтқан. Грамматиканы жаттай бергеннен гөрі сөздер мен сөз орамдарын көбірек үйрену жақсы нәтиже беретініне тоқталған [2]. Көптеген жағдайларда белгілі бір тақырып бойынша өз ойын жеткізуде қажетті сөздерді таба алмай, кедергіге ұшырайды. Сол себепті арым-қатынас жасау үшін, сөздік қордың алуандығы қажет. Бұл тіл үйренушілермен жүйелі, мақсатты жүргізілген жағдайда ғана нәтижелі болатыны белгілі.
ЛГМ-ды меңгертуде берілген сөз түрлі грамматикалық формада қолданылады. Мұғалім сөздерді баяу, анық айтады және оның грамматикалық формаларына екпін түсіреді. Мұғалім әр лексикалық минимумның тілдік және грамматикалық дағдылар аясында кем дегенде 6-7 рет қайталануын қамтамасыз етуі керек. Алайда грамматикалық формаларға арнайы тоқталудың қажеті жоқ. Әсіресе, грамматикалық терминдерді қолданбау керек.
Өзім сабақ беретін бастауыш сыныптарда әр бөлім бойынша ұсынылған лексикалық минимумды қалай меңгертіп жүрмін?
Лексикалық минимумның қатысым әрекетінің барлық түрлерінде (айтылым, тыңдалым, жазылым, оқылым, сөйлесім), әртүрлі коммуникативтік жағдаят белсенді қолданыліна клем. Жалпы, тәжірибемде бөлімнің сабақтарын алдын-ала жоспарлаймын. Әр сабаққа тақырып қойып, сол сабақта меңгерілетін 2-3 сөзді анықтаймын. Сондай-ақ бөлім барысында сөздік қордың ауысып ұшырасу жиілігін және меңгертілетін грамматиканы қарастырамын. Сабақты лексикалық минумдарды түрлі жолдармен меңгертуден бастаймын. Ең басты талап- сөздің аудармасын айтпау. Істәжірибемде жиі қолданатын және оң нәтиже беріп жүрген тәсілдер: суреті сөздік, мағыналас сөздерді қолымдану, қарама-қарсы мағыналарын қатар аарайкізуы-жыл и атар аарайкізу, қим Жаңа сөздің мағынасын білетін оқушыларға қалған сыныптастарына түсіндірулеріне мүмкіндік беру оқушылардың ынтасын арттырады. Сөздерді анықтамасымен, түсініктемесімен сәйкестендіруді (дефиниция) жиі қолданамын («ұя» сөзіне «құстың үйі», «ол жерге құс жұмыртқа салады»). Мәтінді бірлесіп оқу барысында таныс емес сөзді сөзді қимыл арқылы, синонимі арқылы меңгертіп отыру қажет. Сондайте-ақ сөздерді жинақтап айты арқыла ( «көгөністер» сөзін меңгерт қажет болс, қияр, қызанақ, орамжапырақ - көгөністер), сілтеу есімдіктерін сыныптағы заттардың орналасуын көрсет отырып (анау орындық, мынау тақта, бұл кітап), одағайларды комикс суреттері немесе жағдаит көрсет арқыла меңгертуге болады. Сөздерді бірнеше рет хормен, сосын жекелеген оқушыларға қайталатқызып, айтылуы мен жазылуында айырмашылық бар сөздерге тоқталған дұрыс. Мәтінді бірлесіп оқу барысында таныс емес сөзді сөзді қимыл арқылы, синонимі арқылы меңгертіп отыру қажет. Сондайте-ақ сөздерді жинақтап айты арқыла ( «көгөністер» сөзін меңгерт қажет болс, қияр, қызанақ, орамжапырақ - көгөністер), сілтеу есімдіктерін сыныптағы заттардың орналасуын көрсет отырып (анау орындық, мынау тақта, бұл кітап), одағайларды комикс суреттері немесе жағдаит көрсет арқыла меңгертуге болады. Сөздерді бірнеше рет хормен, сосын жекелеген оқушыларға қайталатқызып, айтылуы мен жазылуында айырмашылық бар сөздерге тоқталған дұрыс. Мәтінді бірлесіп оқу барысында таныс емес сөзді сөзді қимыл арқылы, синонимі арқылы меңгертіп отыру қажет. Сондайте-ақ сөздерді жинақтап айты арқыла ( «көгөністер» сөзін меңгерт қажет болс, қияр, қызанақ, орамжапырақ - көгөністер), сілтеу есімдіктерін сыныптағы заттардың орналасуын көрсет отырып (анау орындық, мынау тақта, бұл кітап), одағайларды комикс суреттері немесе жағдаит көрсет арқыла меңгертуге болады. Сөздерді бірнеше рет хормен, сосын жекелеген оқушыларға қайталатқызып, айтылуы мен жазылуында айырмашылық бар сөздерге тоқталған дұрыс. одағайларды комикс суреттері немесе жағдаят көрсету арқылы меңгертуге болады. Сөздерді бірнеше рет хормен, сосын жекелеген оқушыларға қайталатқызып, айтылуы мен жазылуында айырмашылық бар сөздерге тоқталған дұрыс. одағайларды комикс суреттері немесе жағдаят көрсету арқылы меңгертуге болады. Сөздерді бірнеше рет хормен, сосын жекелеген оқушыларға қайталатқызып, айтылуы мен жазылуында айырмашылық бар сөздерге тоқталған дұрыс.
Лексикалық минимды меңгерткеннен кейін, бірлесе отырып сол сөздермен сөз тіркестерін және сөйлемдер құру күнделікті жасалу керек. Бұл жұмыс оқушылардың жаңа сөздің сөйлемде қолданылуын естерінде сақтауларына септігін тигізеді. Бұдан кейін бірнеше сөйлемдер ұсынып, бос орындарды қажетті сөздермен толықтыру тапсырмасын берген дұрыс. Оқушы бұл тапсырманы өздігінен орындағаннан кейін, мұғалім оқушының жаңа сөзді қаншалықты дұрыс меңгергендігін анықтай алады.
Мұғалім сабақ барысында әр оқушының лексикалық минимумды бірнеше рет қолдануын қамтамасыз етуі керек. Оқылым, тыңдалым мәтіндерінде, сол сияты түрлі грамматикалық ойындар ойнату арқылы жаңа сөзді әр оқушының саналы түрде қолдануына жағдай жасалады. Ол үшін мұғалім оқушылардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, бейімделген мәтін дайындағаны жөн. Айтылым мен жазылым барысында оқушыны меңгерген сөздерді орынды қолдана білуге жетелеу мұғалімнің шеберлігіне байланысты.
Лексикалық минимумдың меңгертудің ең ұтымды жолы - мәтінді бейімдеп ұсыну [4].
Сабақта тақырыпқа қатысты белгіленген лексикалық-грамматикалық минимумды қолдана отырып, оқу материалдарын бейімдеп ұсынуда мынадай критерийлерді басшылыққа алу керек:
• оқушының қызығушылығын оятатын, танымдық қабілетін арттыратын мәтіндер таңдау немесе әсерлі оқиғалар желісімен мәтін құрастыру;
• мәтіннің түпнұсқасының мазмұнынан ауытқымау;
• тақырыпқа қатысты лексика-грамматикалық минимумның бірнеше рет қайталануын қамтамасыз ету;
• оқушының сөздік қорын ескеру;
• оқу мазмұнына сәйкес грамматикалық формаларды қамту;
• ауыспалы, көп мағыналы сөздерді, сол сияты тұрақты сөз тіркестерін қолданбау;
• сөздердің орын тәртібін қатаң сақтау талаптарын ескеруі керек.
Көркем мәтін арқылы «жапырақ» сөзін меңгерту үшін алынған мәтінді бейімдеу үлгісін қарастырайық [3].
«Шайды шай ағаштың жапырағынан істейді. Жылына бір ағаштан жапырақ үш рет алынады. Ең жақсы шай әуелгі орған жапырақтан шығады. Үйткені, әуелгі жапырақ уақ, жас болады. Осындай жас кезінде жапырақ нәзік және бетінде күмістей жылтыраған жүні болады. Сол жапырақтан істелген шайды аққұйрық шай дейді, бірақ құйрығы жоқ болады. Жапырақты өте күтіп, сақтықпен жинайды. Кей жерлерде жапырақтың кекіріп, хош иісін бұзбасын деп жұмысшыларға балық сиялиқты тамақтарды жегізбейді. Жапырақты әйелдер жинайды. Әуелгі үзу жазғытұры апрель басында болады ».
Бейімделген мәтін: «Шайды шай ағаштың жапырағынан істейді. Жапырақты сақтықпен жинайды. Себебі олар кішкентай. Әр жапырақты үзіп, дорбаға салады. Жинаған жапырақтарды кептіреді. Кепкен шайды себеттерге салады ».
Бұл мәтін оқушыларға таныс және түсінуіне жеңіл сөздерден құрылған және лексикалық минимумның бірнеше рет қайталануы қамтамасыз етіліп тұр.
Лексикалық минимумдардың келесі сабақтарда және бөлімдерде қайталануы, сол сөздерді жаңа сөздермен қатар қолданудың маңызы зор.
Лексикалық-грамматикалық минимум - оқушының тілді табиғи түрде бойына сіңіріп, саналы түрдеңгеруіне қолдау жасайтын тиімді тәсіл болы табылады. Лексикалық-грамматикалық минимумның екінші тілді оқытуда бірізділікті сақтап, жоспарлау, оқыт жәна бағалау үдерістерінің өзар сабақтастықта жүзег қамтамасыз ет үшін арнай бекітіліп, «Бастауыш білім берет деңгейінің оқыт қазақ тілінд емес 1-4-сыныптарына арналған "Қазақ тілі" пәніны үлгілки оқу бағдарламасыной» қосымша ретінде тіркелуі де, оны нормативтік құжат ретіндегі маңызына дәлел болып отыр.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Қадашева Қ. Мемлекеттік тілді үйрету жолдары: теория мен тәжірибесі. Қазақ тілін деңгейлік оқыту мәселелері. Астана, 2004.
2. Уилкинс, Дэвид П., Адам Кендон. Жест: видимое действие как высказывание. 2006. Жест 6.1,11-144.
3. Байтұрсынов А. Алты томдық шығармалар жинағы. ІІІ том. «Шай және оның әзірленуі». Алматы, Алаш баспасы, 2006. 227-бет.
4. Алдашева А.М. Тілді оқыту әдістемесінің негізгі түсініктері. Әдістеме әлемінде / Ғылымиәдістемелік жинақ. Алматы: «Сардар» баспа үйі, 2008. 366-бет.
