Дарынды адамдар туралы сөздер, ойлар ширек ғасырлардан бері айтылып келеді. Антикалық дәуірде олар жөнінде, ғылыми трактаттарда «данышпан» және «дарынды» деген түсінік қалыптасты. Дарындылықты кейбір философтар – «құдайдың тартуы» деп түсінген. Олардың қатарына Платон, Сенека, Демокрит жатады. Антикалық философтардың ойынша, дарынды адам – ақиқат білімге ие.
Орта ғасыр философтары да дарындылықты «құдайдың сыйы» деп санаған. Қайта өркендеу дәуірінде дарындылық құбылысына (ғылым мен білімнің) қызығушылық таныта бастаған. Бұл кездейсоқтық емес. Қайта өркендеу дәуірі әлемге Леонардо да Винчи, Микеланджело Буонаротти, Мишель Монтень, Николай Коперник, Николо Макиавелли, Данте Алигьери, Вильям Шекспир жәна т.б тектес ұлы ғұламалардың, ерекше дарын иелерінің тууыной алып келгендіктна, көптеген философтард «Данышпан жәна дарындылық дегеніміз не?» сұрақ туындады: Бірақ бұл сұраққа ортақ пікір болмады.
ХІХ және ХХ ғасырларда дарындылық тұжырымдамалары пайда бола бастады. Көрнекті ағылшын оқымыстысы Френсис Гальтон алғаш рет «Данышпандықтың тұқымқуалаушылығы және оның заңы мен салдары» атты кітабында дарындылық тұқым қуушала дарындылық тұқым қуушала дарындылық тұқым қуушала дарындылы тұқым қуушала дарындылы тұқым қууушылықтыңрэділділ тэдел ділэділ тэпелэділ тэделдіс тезисы факторовүделегидіс тезисы тыңрділдіс тезисы тезисырділдіс тезисы. Артынан дарындылықтың адам өміріндегі тәрбиеге, білім алудың жағдайына, өмір сүру сапасына байланыстылығы анықталды.
1940 жылы «Қабілеттілік және дарындылық» атты мақаласында Борис Михайлович Теплов дарындылықты қабілеттің және ортаның факторларының үйлесімды жйлесімділігін, болашақта табыстарңріділігін-болашақта табыстарңріділігін-болашақта табыстарңра етудів.
Британдық оқыт жәна ие академиясы «Талантты жәна дарынды балаларды анықтау» жөніндегі кейс-стадиі сыныптардың әрқайсысынд талантты жәна дарынды балаларды анықтау жөніндегі әртүрлі әдістерді қолданып, жобад мұғалімдер дарынды жәна талантты балаларды айқындауға ата-аналарды тарту мүмкіндіктерін анықтау міндеттерін қойды. Олар қандай әдістердің көмегімен балалардың ерекше таланты мен жеке қызығушылықтарын анықтағанын түсіндірді. Мұғалімдер жүзеге асырған бұл жобалар «Дарынды және таланты балаларды бірінші негізгі кезеңде тәрбиелеу» деген жұмыста жарияланды.
Зияткерлік тұрғыдан дарынды балалардың кейде өздерін көрсете алмайтынына немесе өздерінің ойларын жинақтау үшін әдеттегі уақтау утан көбірек уаақыт даіне бардет ет. Кейбір балалардың әдеттегі білім алу ортасында көрсете алмайтын ерекше әлеуметтік дағдылары мен көшбасштабылық қасиеттері болады. Дарынның сан қырлы болатынын мұғалімдердің есіне түсіру үшін «өте әсершіл, өз пікірін білдіреді» немесе «өзіндік әзілі бар» екрастенінйнлінінсет.
Қазіргі кезде жекелік, дарындылық, данышпандық, таланттылық, дарынды балалар және балалар дарындылығы түсініктері кеңінен қолданылады. Осыларды тізбектеп қарастырайық: жекелік - қабілеттілік - дарындылық - талант.
«Жекелік» кейбір анықтамалардың, адам бойындағы психиканың ерекшелігі, қабілетінің қайталанбайтындығын көрсетеді. Ережеге сәйкес, «жекелік» жеке тұлға бойындағы қабілеттердің жанжағындағыларға ұқсамауы. Әр бала ерекше, десек те кейбір балалардың ерекшелігі өте айқын көрінеді, яғни көзге түседі, басқаларды ескеру мүмкін емес.
Жекеліктің қалыптасуына өсіп отырған орта, қауымдастық, бала кезіндегі тәрбиенің ерекшеліктері ықпал етеді. Жеке дарын иесі болу - ол өзінше ойлай білу, жаңа ойларға үлес қосу.
Тұқымқуалаушылық және физиологиялық ерекшеліктер. Тұқымқуалаушылық адамның сыртқы пішін ерекшелігін сақтайды. Олардың физиологиясы, мінез - құлқы туралы айтады.
Қоршаған ортаның ықпалы адамның жеке дарындылығын қалыптастырады. Адамның жекелік дарындылығына мәдениет және әлеуметтік жағдайы өте қатты әсер етеді. Жекелік дарындылыққа тәрбиелініп отырған жанұя, балабақша, мектеп және қоғамдық ортаның ықпалы зор.
Жеке тұлғаның анықтамасында оның қабілеті маңызды роль атқарады. Қабілетті жеке - психологиялық ерекшелік деп қарастырып, әрі қарай белгілі бір істің табысты аяқталуына мән беріледі.
Оқушылар бірдей жағдайда әртүрли жетістікке жететін болса, онда жақсы игерген оқушыны талапқа сай қабілеттілік танытты дейтін болса, кейбіреуінде ол байқалмайды.
Абілеттілікті екіге бөлуге болады: жалпы қабілеттер, олар адам өміріндегі кәдімгі есте сақтау, зеректік, ерекше қабілет. Бұл- тек белгілі бір салада, мысалы, музыкалық аспаптарда ойнағанда, сурет салғанда, ән айтқанда көрінеді. Мектептерде қабілетті біліммен және икемділікпен байланыстырады және мұғалім біліммен және икемділікті ажырата білуі керек. Білімнің және икемділіктің негізі - алған және бекіткен жүйе бойынша бастың ми қабығындағы уақытша жүйе. Мысалға көбейту кестесі мен дұрыс жазу. Жеке тұлға қабілеттілігіне, сонымен қатар белгілі бір затты дұрыс орындауды да жатқызуға болады. Бірақ қабілеттілікті білімнен ажыратуға болмайды. Олардың арасында өзіндік байланыс бар: қабілеттілік білімнің игериліуіне ықпал етеді, ал білімнің болуы қабілеттің дамуына әкеледі.
Қабілеттердің бірнешеуі дамып, белгілі бір ис-әрекеттердің сәтті орындалуы дарындылықтың белгісі.
Дарындылық сөзі «дар» сөзінен шыққан. Дарынды деп ақылды, көрнекті жеңістерге жеткен, қиын жағдайлардан тез шешім таба білетін, басқалардың қолы жетпейтін жаңа білімді игерген адамды айтады.
Дарынды бала- белгілі бір іс - әрекеттерде жарқын айқындықпен, кейде біртуар тұлғаға тән жетістікке жеткен бала. Бүгінгі күні «дарынды балалар» сөзінің мағынасы өте кең. Егер бала оқуда немесе шығармашылықта құрдастарына қарағанда жетістікке жетсе, оны дарынды деп атауға болады. Барлық дарынды балалар өте оңай және тез оқиды.
Дарынды бала - ерекше бала. Олардың өз ойы, өзінің ұстанымы болады, нақты әрі анық шешімімен ерекшеленеді. Әуестенетін заттары әке-шешелеріне де, құрбы-құрдастарынада түсініксіз болуы мүмкін.
Дарынды балалардың өзіне тән қабілеттері және ерекшеліктері: есте сақтау, ерекше зейінділік, тәуелсіз ойлану, жаңаны білуге, жаңалық ащуға құмарлық. Мұндай балалардың ойлау қабілеттері, мағлұматтарды топтастыру және себеп-салдарын анықтау мүмкіндігі жоғары.
Дарынды балаларды жинаған білімдерін кең қолдана білетіндіктері ерекшелендіреді.
Педагогикада бала дарындылығы туралы ерте кезден бастап айтылып келеді. Баланың дарындылығын психолог, педагог немесе ата - ана анықтаған болса, онда оны өзекті (актуальная) дарындылық деп атайды. Уақытында анықталған дарындылықды возможности дарындылық деп аталады.
Педагогика ғылымы дарынды балаларды бірнеше категорияға бөледі:
1. Интеллектуальные абілеттері ерекше жоғары оқушы.
2. Ғылымның белгілі бір саласында ерекше ойлау қабілеттері бар, академиялық нақты қабілетімен ерекшеленген оқушылар.
3. Шығармашылық қабілеті жоғары оқушы.
4. Көшбасшылығы жоғары оқушы.
5. Белгілі бір себептермен оқуда жетістігі жоқ, бірақ танымдық қабілетінің, ойлау қабілетінің жоғарылығы және психикалық жаратылысыны ерекшелігі бар оқушылар.
Дарындылықтың жоғарғы дәрежесіне жету қабілеттен басталады. Қабілетті оқушы өзінің жұмысымен сүйіп айналысатын болса, ол үнемі даму үстінде болады және түпкі ойы бастамасынан да тереңірек болып, оқушыда шығармашылық дарыдан. Дарындылықты көрсететін балалардың психологиялық ерекшелігі, дарындылықтың нышаны емес, оны алып жүру белгілері.
Дарынды балалар бірден бірнеше жұмыспен айналыса береді. Олар өте қызыққұмар, қоршаған ортаны зерттейді және өз зерттеулерінде шектелмейді.
Ерте жнда болып жатқан оқиғаларды жүйелеп байланыстыра біледі, баламалы болжам келтіреді, дұрыс тұжырым жасайды, көбіне өздерінің даму сатыларынан секіріп өтеді.
Олардың сөйлеген сөздері негізделген, есте сақтау қабілеті өте жоғары және ойлау қабілеттері тәуелсіз. Дарынды балалардың сөздік қорлары мол, энциклопедия, сөздіктерді көп оқиды, жаңа сөздер мен анықтамаларды және танымдық белгісіздіктердің шешімін тез арада табады. Қиын, ұзақ тапсырмаларды рақаттанып алады, бірақ дайын жауапты бірден бергенді ұнатпайды.
Дарынды балалар тапсырма қызықты болса, ұза уақыт бойы бір тапсырмаға көңілін бөліп отыра алады. Талантты және дарынды балаларда әділеттілік сезімі өте жақсы дамыған, алыстан көрген мәселелерге бей-жай қарай алмайды, олардың әзіл - оспақты мінездері жақсы дамыған.
Олар өздерінің жастарына сай келмейтін мәселелерді шешуге ұмтылады, кейбіреулерінде жетістікке жетіп жатады. Белгілі зертеуші Натан Семёнович Лейтес өз еңбегінде осыған дәлел ретінде қабілетті балалардың үш категориясын анықтап берді. Бірініші категория – ой-өріс қабілеті ерте жастан байқалған оқушылар. Екінші категория – жеке бір іс-әрекет түрі мен белгілі бір мектептегі ғылым түріне қабілеттілігімен көзге түскен оқушылар. Үшінші категория – дарындылық күш - қажырымен ерекшеленетін оқушылар.
Дарынды балалардың математикаға, жаратылыстануға, әдебиетке қызығушылығы ерте бастан байқала бастайды. Бұндай қарым-абілеттерді әрі қарай дамыту, оқыту әдістерінің бірі - дифференциация (саралап оқыту). Бұл оқушылардың қажеттіліктеріна сәйкес келетін оқу жоспарын, ий үдерістері мен бағалау әдістерін әдейі бейімдеу жәна түрлендіре оқытудың креативтілік түрін мектепішілік іс-шараду қолданып, оқушо бойындағо қабілетті жан-жақты ашуын мүмкіндка туғызады.
Мектебімізде «Менің елім» тақырыбындағы Жұмекен оқулары эссе жазу, көркемсөз, ақынның шығармашылығын сахналау, ақын өлеңдерін иллюстрациилау бағыттарылыдары ыттары бойыдары. Оқулар мақсаты: поэзия арқыла оқушылардың функционалдық сауаттылық дағдыларын қалыптастыр жәна поэзии тіліна терең түсіны білуги мүмкіндка жасау, сөздік қорын дамыту, ақынның шығармашылық туралы білімдерін арттыр, сахнада кейіпкерді сомдай білуді үйрету, срает сало арқылы эстетикалық талғамын дамыт. Нәтижесінде, жүз қырық алты оқушы қатысып өз дәрежесінде жұмыстарын қорғап шықты, балалар қабілеттерінің ерекшелігін көрсете алды. Мақаламды тұңғыш президеттің сөзімен қорытындылағым келеді: «... Бізге керегі - шын дарындар. Нарық қол - аяғымызды қалай қыспасын, мемлекет өзінің таланты ұлдары мен қыздарын, нағыз әдебиет пен өнерін жасайтын тарланбоз жйріктерін қолдауға, қорғауға міндетті ». Н.Ә.Назарбаев.
Әдебиеттер тізімі:
1. Одаренные дети и педагогические условия их развития. http://nsportal.ru/shkola/materialy-metodicheskikh-obedinenii/library/odarennye-deti-ipedagogicheskie-usloviya-ih
2. Психология одарённости детей и подростков. http://library.sgu.ru/cgi-bin/irbis64r_13/cgiirbis_64.exe
3. Иванова Е. А Психологические особенности одаренных детей и их психологопедагогическое сопровождение. –М., 2006 г.
4. Леднева С.А. Детская одаренность глазами педагогов. Начальная школа. - 2003.-№7
5. Мандель Б. Р. Возрастная психология. Учебное пособие. НИЦ Инфра - М, 2012г. 6. Уласевич С.А. Одарённые дети. –М., 2008 г.
